Groot Nederland. Jaargang 18

Literatuur

Fantastische Vertellingen door F. Bordewijk, Rotterdam-Brusse. 1919.

Bordewijks verhalen zijn nog een beetje onevenwichtig. In zeker vier van deze vijf neemt de inleiding te groote plaats in en wekt verkeerde verwachtingen, omdat de zaak zelve er maar nauwelijks verband mee houdt. Dit beduidt misschien, dat de auteur nog geen weg weet om snel tot zijn doel te komen en toch den lezer voldoende in stemming te brengen. Wat dan ook een groote kunst is.

Overigens lijken vooral ‘Dr. Kalkemeyer en de dood’ en ‘In plenitudine Christi’ aardige vertellingen, de eerste zeer suggestief voor het milieu (den zomeravond, het tuinfeest) de tweede van een onverwachte en daarom des te treffender gruwzaamheid. Het laatste verhaal doet wat abrupt aan en faalt vooral daardoor in het opwekken van de vereischte sfeer. Het eerste daartegen schijnt gezocht en lang niet voldoende verantwoord, terwijl het avontuur van dien bergbewoner niet veel meer bereikt dan een wat uitgewerkt relaas in een courant ook bereiken zou. Alles te zamen bleef er in deze vertellingen toch nog veel gebrekkigs, terwijl de taal onverdienstelijk is, niet bepaald slecht, doch om niets van te zeggen. Het genre, van grillige gruwbaarheid, is dan ook heel moeilijk te beoefenen, vooral indien men geen herinneringen aan voortreffelijke buitenlanders (b.v. Wells, Verne, Maupassant, Stevenson) wil wekken. Frits Hopman is onbetwist de meester op dit gebied ten onzent. Als debuut echter geeft Bordewijk hier toch al iets, dat niet te versmaden is. Het valt op, dat onze litteratuur bepaald dien kant van het fantastisch zenuwschokkende schijnt op te willen....

F.C.

De Menschaap. Een onwaarschijnlijk Verhaal, door Hans Martin, Rotterdam. Brusse. 1919.

Hier is b.v. nog zoo iets van fantastische gruwzaamheid. De historie van een veronderstelde schakel tusschen aap en mensch, dewelke onderstelling tenslotte blijkt op dwaling te berusten. De schrijver heeft ook weer veel moeite ter zake te komen en zelfs ter zake te blijven. Dat juist een half stervende al deze verbazingwekkende lotgevallen verhalen moest, houdt onze aandacht onnoodig verdeeld en laat een bepaald ‘scheeven’ indruk achter. Overigens doet het eerste deel van Martins verhaal heel pleizierig Jules-Verne-achtig aan en laat ons aangenaam in spanning. Maar het laatste stuk, met die nieuwe droom-complicatie, lijkt niet bepaald voornaam van toon. Een satire op de maatschappij kon de schrijver blijkbaar heelemaal niet aan, en zoo verloopt de zaak eenigszins droogjes en vrijwel zinloos. Er is ook een nog al pretentieus voorwoordje, waarin Hans Martin ons, - ten eenemale overbodig, - waarschuwt, dat in zijn boek de woordkunst niet beoefend wordt en dat het niet artistiek is.

Dat hadden wij ook zelf wel gemerkt.

F.C.

[p. 607]

In 't Gevang. Muurkrabbels door Noordling. De Sikkel. Antwerpen. Querido, Amsterdam.

Dit is een alleraardigst boekje. Als er onder de Vlaamsche activisten vele zulke pennen en hoofden zijn, staat de zaak der Vlaamsche vrijheid nog zoo kwaad niet. Dat edele heldenvolk der Belgen, welks eene (en niet betere) helft nu ijverig doende is de andere helft het leven zuur te maken, dewijl dit de ethische ententebeginselen van het zelfbestemmingsrecht te zeer als ernst opnam, dat edele Walenvolk is in zoover aan het Duitsche niet ongelijk, dat het ook, zoodra het weer een veer van den mond kan blazen, macht als recht laat gelden en van de beenen slaat wie het niet met hem eens is. Deze Noordling weet er van mee te praten, hoe de gevangenissen van het herboren België, dat de eenheid op zoo zonderlinge wijze handhaaft, er van binnen uitzien. Hij beweert niet, dat de tijd zijner opsluiting een martelaarschap was, hij maakt van zichzelven geen held, maar luchtig spottende of scherp karakteriseerende, hooghartig koel, doch hier en daar met een accent van ontroering en hartstocht, laat hij een diepen indruk van triestigheid en pijnlijke verwondering achter, omdat de mensch overal dezelfde blijkt, helaas: een kruiper voor de machtigen, een tyran voor dezwakkeren. En de deugd overal en nergens thuis is.

De soepele, rijke, krachtige taal van dit boekje, jong, jolig, aardig van rythme en uiterst verscheiden in woorden, is, dunkt mij, het beste bewijs van Vlaanderens recht ook op een eigen politiek en economisch leven. En zelden werd een zaak beter gediend dan door een tendenzschriftje als dit, dat tegelijk de sappigste prozakunst geeft.

Er zijn heel aardige, veelzeggende vignetjes bij geteekend aan 't eind der hoofdstukken door een kunstenaar, die zich in een haasje verzinnebeeldt. Laat ons hopen, dat nog eens de nationalistische vrijheid daarginds ook de individueele vrijheid zal gedoogen, zoodat schrijver en teekenaar hun namen mogen noemen.

F.C.

Schemeringen van den Dood, door Felix Timmermans, 2e druk. Amsterdam van Kampen en Zoon. z.j.
Begijnhof-Sproken, door Felix Timmermans en Antoon Thiry, Mpij voor g. en g. lectuur. Amsterdam. 1919.

Deze ‘Schemeringen’ gingen aan Pallieter (7e druk!) vooraf en men kan er vooral van zeggen, dat ze doen denken aan Poe, en aan zoovele anderen, die eveneens deze lier tokkelden. Ik bedoel de virtuosen van het onzienlijke, maar aanvoelbare, der verfijnde onderscheidingen in de gewaarwordingen der zinnen, de vage sensaties en de even opflitsende vermoedens. Er is zeer veel voortreflijks op dit gebied geleverd, zoodat het moeilijk valt niet in herhaling te vervallen en niet door kunstmatige opwinding effecten te forceeren. Aan geen dezer beide fouten is Timmermans, dunkt mij, geheel ontkomen. Zijn eerste verhaal De lijkbidder is onnatuurlijk opgewonden van toon en niet gansch oorspronkelijk van vinding. Die presentie des doods, uitzonderlijk gevoeld door een liefhebbende ziel, terwijl

[p. 608]

nog de andere familieleden de zieke op weg naar beterschap en leven meenen, hebben wij al eens meer ontmoet, komt mij voor.

In de kringen der empirische telepathie is dit verschijnsel zelfs tamelijk bekend, geloof ik, en vaak geconstateerd. Alleen een zeer treffende bewerking van dit gegeven kan het dus nog voor de litteratuur redden, en die ontbreekt hier in zoover het alles een beetje hol en bol opgewonden klinkt.

Het tweede verhaal, De Kelder, behoort dan, zou men zeggen, niet specifiek in het genre thuis. Het geval kon even treffend geschreven zijn in een gewone omgeving van gewone menschen, wonend in een gewoon huis. Als daar maar een overstroomde kelder aanwezig was, waar de jonge vrouw haar pasgeboren wicht en vervolgens zichzelve kan verdrinken. Maar de geheime ‘presenties’ of ‘occulte invloeden’ zijn hierbij niet absoluut noodzakelijk. Een man, die zijn vrouw essentieel verwaarloost, een vrouw, die troost zoekt (en vindt) bij een vriend, dan zwanger wordt en haar kind doodt, om later zichzelf te verdoen uit wroeging.... zulke dingen en menschen kan men ook in 't heel gewone, nuchter alledaagsche vinden. De rest is hierbij maar nuttelooze fraaiigheid, nutteloos, want niet essentieel tot dit geval behoorende....

Het derde verhaal van die gebroken vaas lijkt mij dan het meest in den toon en het zuiverst de sfeer te geven van dit ontastbare, onkenbare, dat niettemin tegenwoordig gevoeld wordt. Het is het verderf dat gruwbaar aangeslopen komt uit leegte en stilte van den nacht en waarvan men de ontzetting bij dag zelfs niet meer navoelen kan. Alleen lijkt deze Bovenaardsche Verschrikking hier wel wat onnoozel voorgesteld, als de belaagde haar ontvlieden kon simpel door van kamer te wisselen.... Het boek is overigens heel goed geschreven, met die levensvolle, dichterlijke suggestiviteit, die men van Pallieter kent. Eigenlijk is die taal wat te weelderig, hier en daar, voor het soort, dat naar bleeker en stiller uitdrukking schijnt te verlangen. Doch op zichzelf is dit beeldende, duidelijk schilderende heel pleizierig, makende, met de aardig primitieve houtsneetjes, het boek tot een genot voor den fijnproevenden lezer.

Wat ook gezegd kan worden van de Bagijnhofsproken, die Felix Timmermans samen met Antoon Thiry schreef. Zuiver en sober, zonder meer iets van overspannenheid of geforceerden nadruk, gelaten en ‘blank,’ zou men zeggen, staan deze naieve verhalen van een oud eeuwgetijde hier opgeteekend, elk gebeuren in de eigen sfeer, waar wonder en werkelijkheid tot eenzelfde realistisch plan zijn opgeheven, gelijk in oude schilderijen. Er is hier nergens meer die angstige mystiek, die wel van ver heet te komen, maar intusschen sterk aan Poe en Maeterlinck herinnert. Het mystieke is hier het gewone en juist dat, in dien fijnen, stillen toon gehouden, geeft er den schijn van echte oudheid en een ver verleden aan, waarbij vergeleken dat andere dilettantisch lijkt. Of ook wel onrustige, nerveuze, moderniteit die koortsachtig zoekt naar het buitensporige. Maar mij dunkt in deze sproken den toon wèl getroffen en het sentiment nergens buiten het vereischte kader van argeloos oppervlakkig gevoelsleven getreden. Natuurlijk heerscht er maar één sentiment in het geheele boek, maar de fijne schildering brengt, in telkens andere groepeering, hier de verscheidenheid aan, die deze vertellingen (liefst niet alle achtereen) in verteederden aandacht lezen doet.

Het is bijzonder knap virtuosenwerk.

F.C.