Groot Nederland. Jaargang 18

Buitenlandsche literatuur

In memoriam Richard Dehmel
(geb. 18 Nov. 1863. overl. 8 Febr. 1920).

De onlangs overleden Richard Dehmel was zeker een rijke, krachtige en eerlijke persoonlijkheid in de moderne duitsche letterkunde, maar zijn werk heeft toch, geloof ik, niet die groote waarde, die er veelal aan wordt toegekend. Hij heeft ongetwijfeld eenige gedichten geschreven van een zeldzame gevoeligheid, taalschoonheid en zuiverheid van melodie, gelijk b.v. het volgende:

‘Weich küsst die Zweige
Der weisze Mond
Ein Flüstern wohnt
Im Laub, als neige,
Als schweige sich der Hain zur Ruh:

Geliebte du.

Der Weiher ruht, und
Die Weide schimmert
Ihr Schatten flimmert
In seiner Flut, und
Der Wind weint in den Bäumen;
Wir träumen - träumen -

Die Weiten leuchten
Beruhigung.
Die Niederung
Hebt bleich den feuchten
Schleier hin zum Himmelssaum:
o hin - o Traum -

Hij was een mensch, die het leven aanvaardde in alle vormen en gestalten, die alle levensinhouden tot den laatsten rest wilde uitputten:

[p. 603]

 

‘Ich will ergründen alle Lust,

 

so tief ich dürsten kann:

 

ich will sie aus der ganzen Welt

 

schöpfen, und stürb ich dran.’

In hem brandde een onverzadiglijke hartstocht, een verlangen naar het zinnelijk genot, een schier onuitputtelijke scheppende kracht, die zich helaas slechts zelden gaaf en zuiver vermocht te verwezenlijken. Want zijn onverholen zinnelijkheid heeft het beste van zijn werk al te vaak vertroebeld en hoezeer hij in zijn latere gedichten de sexueele liefde tot een universeele poogde te vergeestelijken, is hij toch boven de erotiek nimmer geheel uitgekomen. In twee werken: ‘Die Verwandlungen der Venus, erotische Rhapsodie’ en ‘Zwei Menschen, Roman in Romanzen’ heeft hij zijn cultus van den Eros en zijn levensleer in tallooze variaties bezongen. De kwellende drang van den knaap; het verterend verlangen van de jonge vrouw; de zwijmel en de eindelijke vervulling; de bezieling, verteedering en loutering in de liefde van den rijpen man worden hierin op vaak schitterende wijze uitgebeeld:

............................................
‘O komm! satt bin ich meiner Knabenlust.
Komm, komm du Weib! Nimm auf in deine Schale
Die Furcht, die Sehnsucht dieser jungen Brust!
Noch trank ich nie den Rausch eurer Pokale.

Auf Nelkendüften kommt die Nacht gezogen;
O kämst auch du so süsz und so verstohlen,
So mondesweisz! O sieh: auf Sammetwogen,
Auf Purpurflaum, auf schwärzeste Violen
Will ich dich betten, oh, dich an mich betten,
Dasz alle meine Mächte an des Weibes
Blendenden Göttlichkeiten sich entketten,
Hinschwellend in den Teppich deines Leibes!’

(Uit: ‘Die Verwandlungen der Venus’)

Maar naast het natuurlijke, zuiver gevoelde en gevormde vinden wij helaas ook indeze wer ken walgelijke perversiteiten, op grove en afstootende wijze uitgedrukt.

Ook voor het tooneel heeft Dehmel, evenwel met weinig succes, gewerkt: het drama ‘Lucifer,’ een mysteriespel en het drama: ‘Der Mitmensch,’ dat hij later tot een tragie-comedie heeft omgewerkt. Zijn laatste tooneelwerk: ‘Die Menschenfreunde,’ werd hier besproken.

Dehmel is waarschijnlijk door velen overschat en hoewel het thans nog onmogelijk is, de essentieële beteekenis van zijn werk voor de toekomst te bepalen, schijnt het mij toch zeker, dat slechts het beste van zijn stemmingslyriek van blijvende waarde kan worden geacht.

Werner Schendell, ‘Dienerin’, Roman S. Fischer Verlag. Berlin 1919.

Als men zich eenigen tijd heeft beziggehouden met sommige voortbrengselen

[p. 604]

der jongste duitsche letterkunde, bemerkt men, dat er thans geen sprake is van één of meer leidende persoonlijkheden of van één bepaalde literaire richting. Tallooze talenten van zeer verschillende geaardheid trachten met meer of minder succes nieuwe mogelijkheden van uitdrukking te ontdekken en vruchtbaar te maken: nieuwe klank- en kleurwaarden der woorden, te zamen met een uiterst geconcentreerde wijze van zinsvorming en een soms zeer ongewone beeldspraak, die tot nu toe in de literatuur onbekende sensaties moeten suggereeren. Kortom, een zoeken naar een nieuwe stijl, die bij de meesten nog alle symptonen van een overgangsperiode vertoont. Maar niet alleen op formeel gebied zien wij een ontbinding der oude vormen en pogingen, om tot een nieuwe synthese te geraken; ook het gehalte dezer literatuur vertoont een ander karakter dan vroeger. Het waanzinnige levenstempo, de drang naar het sensationeele, bizarre, groteske, de voorkeur voor het cynisch-perverse, de algeheele zedelijke en artistieke verwildering van dezen tijd vinden hun spiegeling in de duitsche literatuur der laatste jaren; maar ook een opstandigheid tegen de heerschende machten op alle gebied en tevens een vaag verlangen naar loutering en het zoeken naar nieuwe levenswaarden.

Een kenschetsend voorbeeld voor dit, tot nu toe vruchtelooze pogen, boven het negatieve en destructieve uit te komen, vinden wij in bovengenoemd boek. Sexueele verhoudingen en wanverhoudingen worden tot in 't belachelijke uiteengerafeld; een hopeloos zoeken naar eenig houvast in het zedelijke en ten slotte de volstrekte inzinking en levenswalging. ‘Der Rest ist ein ungeheures, grelles Gelächter. Die einzige Rettung ist der Würger Tod. Sterben möchte ich aus ungeheurem, erstickenden Ekel vor den Menschen. Vor Freund und Feind. Ja, vor Freunden mehr, denn man kennt sie besser und kann sie deshalb bitterer, besser und zischender hassen. Hasz, der ist meine letzte Wollust!!’.

Een geheele generatie ziet in dit boek zijn tragische tweeslachtigheid uitgebeeld, een generatie voor wie de oorlog een ontzettende teistering is geweest en wier zoeken naar nieuwe levensvormen en- waarden steeds weer dreigt te falen, wijl zij niet meer tegen het leven opgewassen blijkt.

Jakob Kneip. ‘Der lebendige Gott’, Erscheinungen, Wallfahrten und Wunder. Eugen Diederichs Verlag. Jena 1919.

De uitgever Diederichs in Jena publiceert sinds eenige jaren letterkundig werk van boeren en arbeiders, waaronder werken van groote oorspronkelijkheid, die zich gunstig onderscheiden van de gekunsteldheid der jongste expressionistische dichters. Deze bundel van Jacob Kneip, een eenvoudigen boer uit Zuid-Duitschland, is een der schoonste uitingen van religieuze kunst, die ik ken. In forsche, beeldrijke taal van zeldzaam suggestieve kracht en met een zeer bijzonder gevoel voor het rhythme bezingt hij de eeuwige openbaring van het goddelijke in de natuur en doet hij de figuren der heiligen in nieuwe legenden herleven. Wij beseffen in dezen dichter een waarachtige vroomheid, een aanbidding en verheerlijking, die herinnert aan het werk der primitieve schilders. Men bewondere de verheven eenvoud en de plastische kracht en schoonheid van dit vers:

[p. 605]

Die Kindbetterin.

 

‘Mutter, Basen, Nachbarinnen

 

Sitzen spät beim Hampit drinnen,

 

Vorn in der groszen Stube. Und halten Wacht.

 

Horchen und flüstern und schauen bekümmert,

 

Wenn in der Kammer die Grete wimmert.

 

Langsam schreitet die Nacht....

 

 

 

‘Vorgestern hat sie noch Klee gemäht.’ -

 

‘Gestern im Bungert noch Erbsen gesät.’ -

 

‘Ach, sie schaffte von früh bis spät!’ -

 

‘Stöhnt sie noch immer?’ -

 

‘Man hört sie nimmer;

 

Auch das Kind hält Ruh.’ -

 

‘Ich denke, wir riegeln die Türen zu,

 

Es geht auf Mitternacht.’ - -

 

Die Gret, in der schwüldunklen Kindbettkammer,

 

Wie der Riegel kracht,

 

Hebt den Kopf und späht,

 

Spürt den zerrisznen Leib.

 

Und der Jammer

 

Des Martertags

 

Steigt wieder auf,

 

Und Todesgrauen weht....

 

 

 

Mit einmal! Die Kammer-himmlisch Licht!

 

Eine Stimme spricht:

 

‘Du hast genug gesät,

 

Lasz den Spaten stehn,

 

Es ist schon spät.

 

Komm, lasz uns heimwärts gehn;

 

Fürchte Dich nicht!’

 

‘Das Kind, das Kind’ stöhnte die Gret -

 

 

 

Doch die Stimme spricht:

 

‘All Dein Leben in seinem Blut,

 

All Deine Kraft in seinem Mark!

 

Schau nicht zurück!

 

Es lebt und wächst. Das ist genug!

 

Sie fühlte auf ihrer Fieber-Stirn eine gute Hand:

 

Da barst, da teilte sich die Wand;

 

Mond, Sonne, Sterne - kreisten:

 

“Wie schön; wie schön:

 

Welch Klingen und Getön!

 

O Glanz auf jenen Höhn....”

 

Und hob sich schmerzerlöst ins weite Licht.’

[p. 606]

Deze verzen zijn een hoopvol teeken voor de vernieuwing van het godsdienstig gevoel en voor de mogelijkheid, het verstarde en doodgewaande met nieuw leven te bezielen. Jacob Kneip zal wellicht eens onder de besten der hedendaagsche duitsche dichters worden genoemd.

Herman Wolf.