Groot Nederland. Jaargang 18

Buitenlandsche literatuur.

Roland Dorgelès, Les Croix de bois. Paris, A. Michel.

Alweer een oorlogsboek, maar gelukkig een der beste! Daar het tot een genre behoort dat door de gelijkenis van het onderwerp tot vergelijken aanzet, zal ik er ter verduidelijking, bijvoegen dat het, volgens mijne meening, ver Le Feu van Barbusse overtreft, La vie des Martyrs van Duhamel in waarde evenaart, maar dat het nochtans niet reikt tot de hoogte van La Relève van Jérome en Jean Tharaud.

Het boek van Dorgelès behandelt hetzelfde onderwerp als Le Feu. De escouade waarvan Barbusse de lotgevallen verhaalt en het regiment dat Dorgelès ons voorstelt, zijn beide gefigureerd door eenige typische personnages. De figuren van Dorgelès zijn echter niet gekozen met de partijtigheid van Barbusse, die schijnbaar een realist is, maar in werkelijkheid een romanticus, en, zooals alle romantici, de wereld en de menschen van uit zijn egoistisch, zeer begrensd standpunt bekijkt en (wat erger is) beoordeelt. De personen uit Les Croix de bois zijn heel gewone menschen en vormen een meer volledig beeld van wat een regiment fransche soldaten moet zijn geweest in den grooten oorlog. Zij doen, zoo daartoe nog eenig bewijs noodig ware, nog beter de tekortkomingen uitschijnen van Barbusse, die den franschen geest meende te moeten verloochenen voor een vaag-humanitaire ideologie. Eeuwige en nog zoo vaak voorkomende verwarring van den humanitair met den humanist!

Elk hoofdstuk van Les Croix de bois is een verhaal, waarin weliswaar dezelfde personen optreden, maar dat geheel onafhankelijk is van de andere verhalen. De toon derzelve gaat van den meest uitbundigen lach tot den diepst tragischen kreet, getrouwe echo dus van het leven. Evenzeer als degene zich vergissen, die

[p. 350]

zouden beweren da het leven in de loopgraven een vroolijk bestaan was, vergissen zich ook degene die ons willen doen gelooven dat elke soldaat tot ter dood was gepijnigd door de sombere tragiek van elk oogenblik dezer eindelooze jaren. Zij vergeten dat het menschelijk hart bij machte is om zich na het ergste lijden geheel en al over te geven aan de meest wilde vreugde en dat die eigenschap zich in den oorlog op haast abnormale wijze heeft ontwikkeld. De soldaat, wien, na den vreeselijken aanval waarin hij zoovele makkers heeft zien vallen, voor enkele uren de vrijheid wordt gegeven, spoedt zich naar wat overblijft van het stukgeschoten dorp, om er te drinken en te dansen - te leven en te vergeten. Het was eene exasperatie van alle levensenergieën. Niemand heeft dit zoo goed gezien en zoo juist weergegeven als Dorgelès in zijn Croix de bois.

Hij is een realist, maar in den meest gunstigen zin van dit zoo vaak in ongunstigen zin gebruikte woord. Uit de gebeurtenissen heeft hij niet bij voorkeur diegene gekozen, die in het voordeel pleiten eener vooropgezette idee. De lezer die zich genoopt gevoelt uit elk boek dat hij leest een besluit te trekken, ten voorof ten nadeele zijner persoonlijke overtuiging, staat hier voor een lastig probleem. Dit wil niet zeggen dat Dorgelès als onpartijdige getuige een min of meer literair-verdienstelijk relaas heeft opgemaakt van het vreeselijke schouwspel. Neen, in dien zin is hij geen realist; impassibiliteit is hem geheel vreemd. Met hart en ziel heeft hij de ontzaglijke gebeurtenissen meegeleefd en meegeleden. Maar hij heeft deze met eenzijdig bekeken, noch om wille van een persoonlijk ideaal misvormd. Aan deze waarheidsliefde ontleent dit boek zijne overtuigende kracht als getuigenis.

Als kunstenaar heeft Dorgelès zekere détails weten te groepeeren tot een schoon geheel en zijn Croix de bois vertoonen een grooter streven naar synthese en compositie dan de meeste oorlogsboeken die tot dusver het licht zagen. Van alle oorlogsboeken is het zijne wellicht datgene wat de tijdgenooten het diepst ontroeren zal. Maar zal het ook in dezelfde mate het nageslacht ontroeren? Ik durf het betwijfelen. Ondanks zijne groote hoedanigheden mist het daarvoor de bezonkenheid die b.v. La Relève van J. en J. Tharaud kenmerkt, die zeldzame gave, die van elke gebeurtenis den verborgen geest raadt en de blijvende ontroering ervan voor altijd gevangen houdt in enkele bladzijden.

Marcel Proust, A l'Ombre des jeunes filles en fleur. Editions de la Nouvelle Revue française. Paris 1919. 2 vol.

A l'Ombre des jeunes filles en fleur, dat den Goncourt-prijs ontving, (Les croix de bois van Dorgelès behaalde een drietal stemmen) is een merkwaardig werk. In de eerste plaats wegens zijn eigenaardige vorm. Het is een vervolg op Du coté de chez Swann, dat in 1913 verscheen, en beide werken zullen nog door drie andere worden gevolgd onder den algemeenen en mooien titel: A la recherche du temps perdu. Als de nog te verschijnen boeken even omvangrijk zijn als beide eerste, die elk uit twee deelen met zwaarbedrukte pagina's bestaan, dan zullen zij bij elkaar een werk vormen dat, in den normalen omvang der fransche uitgaven, niet minder dan vijftien boekdeelen beslaat. Het is veel.

[p. 351]

Deze boekwerken bevatten de jeugdherinneringen van een gewoon lid der maatschappij, eene soort Mémoires zonder historische personnages. Eenige critici hebben dan ook, naar aanleiding van het boek van Marcel Proust, de mémoires van Saint-Simon geciteerd, die, zoo niet uitsluitend, dan toch voor een groot deel, hare belangrijkheid aan de voorgestelde personen hebben te danken, ofschoon zij een der belangrijkste documenten blijven voor de kennis van de menschelijke natuur in het algemeen.

Trachten wij in de eerste plaats het doel van den schrijver goed te vatten. Het is nieuw, maar niet ingewikkeld. De algemeene titel geeft het aan: A la recherche du temps perdu. De schrijver is neergedaald in de diepste verborgenheden van zijn geheugen en heeft daaruit opgediept alles wat hij vinden kon. En hij stelt zich niet tevreden met het vermelden der feiten; hun oorsprong, hunne ontwikkeling, hun invloed worden door hem op de meest minutieuze wijze geanalyseerd. En hij is dikwerf de zeer diepzinnige commentator zijner gevoelens. Hij is als het ware een gewetensvolle geleerde die zorgvuldig, zonder eenige hartstocht of vooringenomenheid, alle feiten, die hij vermag te ontdekken, uit de vergetelheid naar boven haalt en ze met liefde beschouwt, zonder eenige aandacht te schenken aan hun respectievelijk belang en hunne waarde. Niets wijst er op dat hij zijne ontdekkingen rangschikt volgens een vooraf opgemaakt plan, noch ze wenscht te gebruiken voor het opbouwen eener ingebeelde harmonie. Geen werk gaf mij ooit zoo sterk den indruk geschreven te zijn buiten alle literaire bekommernis; geen schrijver volgde ooit eene methode die zoozeer geleek op die der zuivere wetenschap.

Niet alleen zoekt M. Proust niet naar mooie beelden of schilderachtige uitdrukkingen en bijzondere schoonheid van den vorm, maar zelfs de harmonie van den volzin schijnt hij te versmaden. Hij gebruikt bij voorkeur lange ingewikkelde volzinnen, en daar hij zich niet erg om den streng-logischen bouw ervan bekommert, is de lezing van het boek op vele plaatsen zeer vermoeiend. Ik geloof dat vele zullen beweren dat hij geen goed stylist is. Dit is hij inderdaad niet, wanneer men aan het woord stijl de beteekenis geeft die de literaire estheten, van het einde der XIXe eeuw er aan hechtten. Maar het waren dezelfde estheten, die beweerden dat Stendhal en Balzac geen goede stylisten waren. De meening der hedendaagsche critiek daaromtrent heeft zich wel eenigszins gewijzigd en bij het beoordeelen van een boek vraagt men zich thans weer in de eerste plaats af of de schrijver werkelijk iets te zeggen had en of hij bij machte is geweest zijne gedachten of verbeeldingen zoo duidelijk mogelijk uit te drukken. Dat de heer Proust iets te zeggen heeft en meestal - zoo niet altijd - zeer belangrijke dingen, zal wel niemand die zijn boek ter hand neemt betwisten, al mag men ook de vraag of hij het steeds in den meest eenvoudigen vorm deed, ontkennend beantwoorden. Want, hij moge dan geen woordkunstenaar zijn in de verouderde beteekenis van het woord, het zou mij geenszins verwonderen zoo de schijnbaar nonchalante vorm van dezen auteur in werkelijkheid zeer bewerkt ware. Zijne zeer curieuze aanteekeningen over den stijl van Flaubert (verschenen in het Januari-nummer van La Nouvelle Revue française) stemmen daaromtrent tot nadenken.

Maar de schijn is tegen hem. In zijne lange zinnen stapelt hij moedwillig de moeilijkheden op zijn eigen weg; men ziet hem echter nooit struikelen en men

[p. 352]

vraagt zich af of deze hinderpalen niet werden aangebracht, alleen opdat wij getuige zouden zijn van des schrijvers overwinning.

Hetzelfde geldt voor de compositie. Niets in het werk van Proust toont aan dat hij, wat de belangrijkheid aangaat, eenig verschil maakt tusschen de voorgestelde feiten en personen. Dezen arbeid laat hij aan den lezer over. Hij zegt wat hij te zeggen heeft (en hij zegt veel!) en bekommert er zich als het ware niet verder om. Zijne taak beschouwt hij als geëindigd. De werkelijke waarde van dit werk zullen wij dus moeten toetsen aan de waarde der gedachten en der gevoelens. De meest treffende hoedanigheid van A l'Ombre des Jeunes filles en fleur is de diepte en het eigenaardig accent van het psychologisch inzicht. De onderzoekingen van den heer Proust, die, ik herhaal het, zuiver wetenschappelijk lijken, strekken zich zeer ver uit op dit gebied, en het is onbetwistbaar dat hij meermalen terreinen betreedt die de zoogenaamde psychologen als onbelangrijk lieten liggen. Hij is dan ook een der zeldzame hedendaagsche schrijvers die tot de kleine familie behooren van Stendhal, wien men reeds zoovele ongewenschte familieleden heeft opgedrongen.

De juistheid en de kracht van zijn psychologisch inzicht komen het best naar voren in die reeks meesterlijk geschetste portretten, die zoowat over het heele boek verspreid zijn. Het zijn meer dan meesterlijke portretten van bepaalde personen. Het zijn algemeen-menschelijke karakters. Zoo teekent hij niet een diplomaat of een jood; maar de diplomaat, de jood. Hij volgt het eeuwige, eenvoudige voorschrift der klassieken.

Deze werkelijk zeer groote gave zou op zichzelve voldoende zijn om A l'Ombre des Jeunes filles en fleur tot een belangrijk boek te maken. Maar er zijn er nog eenige andere. Het werk van M. Proust is dan ook meer dan belangrijk; het heeft ongetwijfeld eene schoone toekomst.

Jan van Nijlen.