Groot Nederland. Jaargang 17

[p. 498]

Literatuur.

Naar de Bronnen van het Inzicht, door J. Eilkema De Roo, Amsterdam, H.J.W. Becht, 1918.

Verleden jaar, toen ik bij de bespreking van het eerste deel des Wegs van Paul de Raet, den wensch mocht uitspreken, dat het tweede deel levender, plastischer, werkelijker zou zijn, opdat onze aethetische zin ook iets aan 't geval kon hebben, had ik echter een flauw vermoeden dat mijn wensch niet vervuld zou worden. Er zijn zoo weinige wenschen, die hier beneên vervuld worden... En nu is daar het tweede deel, veel belovend genaamd: Naar de Bronnen van het Inzicht, en even dik als de Maalstroom, maar het leven schijnt zich uit deze bronnen nog verder te hebben teruggetrokken en het lijkt nog meer op een tractaatje, een lijvig (zelfs hardlijvig) tractaat. Ik beweer niet dat de schrijver het helpen kan. Hij moest als Paul de Raet zijn smartelijken weg vervolgen en heeft het zelf wel beseft hoe precair het geval er toe lag. Zegt niet zijn porte voix De Rijck: ‘Hoe 't ten slotte geworden is, als kunstwerk - ik weet 't niet. Ik vrees... Den recensenten zal 't niet behagen. Er wordt veel in beschouwd, gepraat, gepluisd; literair is 't, geloof ik, niet al te zeer... En, o gruwel, de romantiek er van! Maar - ja, als 't nu enkelen menschen wat brengt, laat anderen dan maar betere boeken schrijven. Ik heb tenminste getracht iets van mijn tijd te begrijpen, van zijn rampzalige dwalingen, zijn treurige verscheurdheden... Ik heb den maalstroom der onbewustheid niet onbewogen aangezien, er in meegeleden, gepoogd iets te doen... Kom - ik heb gedaan wat ik kón. Meer kan ik niet.’

Dit is nu wel lief gezegd, maar sterk is 't niet. Een kunstenaar heeft allereerst de verplichting een levende wereld te scheppen. Als hij dit doet, zal men verder elke ‘strekking’ van hem aanvaarden. De drama's van al de groote dramaturgen zijn tendenzstukken, zelfs vanzelf tendenzstukken. Doch als zij niet nog iets anders waren, zouden zij maar weinigen hebben bewogen en nu al lang vergeten zijn. Dat men iets voor zijn evennaaste wil doen in dezen tijd van ‘rampzalige dwalingen’, mag geen excuus blijken voor honderden pagina's zwak of niet geziene phantaisieën, die zoo goed en kwaad als 't gaan wil, een levenscomedie spelen, naar een verstandelijk plan vooruit vastgesteld. Daar is al het papier te duur toe. Geen dezer personages verheugt zich in een noemenswaardig eigen leven en in de groote momenten (als die droomnacht van Paul of de moordscène van Wildenborch) schiet de schrijver ganschelijk te kort in zijn suggestie van 't angstige of schrikkelijke dat gebeurt.

Wat dan overblijft, als men het kunstelement buiten beschouwing laat, is de langzaam groeiende overtuiging van den heer E. de R., dat niet de protestantsche orthodoxie noch het modernisme, doch een geïdealiseerde

[p. 499]

Katholiciteit voor den mensch van thans een staf des levens zijn kan. Met uitvoerige en interessante documenten wordt dit gestaafd, terwijl dan tevens blijkt, hoe de ware en menschwaardige liefde in dit geloof gedrenkt behoort te zijn. Een geenszins onverdienstelijke paraphrase van de H. Mis besluit ongeveer het boek, dat ongetwijfeld ‘enkelen menschen wat brengen zal.’

Het is maar de vraag of de kunstenaar in den schrijver zich daar niet voor behoorde te schamen.

F.C.

Een Prijsvraag in de Hel, Imitaties door F. de Sinclair. V. Holkema & Warendorf z.j.

Dit is een grap, maar een volumineuze en niet heel duidelijke. In een korte proloog verhaalt de bekende schrijver De Sinclair, hoe een groepje Hollandsche letterkundigen in den grooten oordeelsdag op eigen gelegenheid ter helle voeren, om daar hun oordeel af te wachten. Dat viel mee. Door den ouden heer Virgilius ontvangen, werd hun een prijsvraag voorgelegd, wier voortreffelijkheid van beantwoording verder hun verblijf zou bepalen. Die prijsvraag bestond in de uitwerking eener novelle uit een korte opgaaf, die luidde:

‘Een Oude Man, een Jonge Gade, een Dochter en een Dinger, welgevallig in het oog der Gade, naar de hand der Dochter.’

Het overige boek is nu gevuld met de verschillende uitwerkingen van dit thema, op de wijze van eenige bekende huidige letterkundigen. Ik meen Couperus en Querido ontdekt te hebben, mitsgaders Van Hulzen, Reyneke van Stuwe, Timmermans en Brusse. Als ik mij tenminste niet vergis. Hun ‘manier’ of manieren zijn vaak verdienstelijk nagedaan, maar wat moet dit eigenlijk? Voor een grap zijn die diverse schrijfsels meest niet grappig genoeg. Soms zijn ze zelfs vrij sinister, leveren altemaal voornamelijk dezen indruk op, dat de heer Sinclair stijlgevoel en verbeelding heeft en dat geen schrijver op den duur ontkomt aan een zekere ‘manier’. Doch eerlijk gezegd ware deze demonstratie beknopter en eenvoudiger te leveren geweest.

F.C.

De Liefde die overwint door Anna van Gogh - Kaulbach, 2 dl., Amsterdam, P.H. van Kampen en Zoon, z.j.

De geschiedenis van het ‘gevallen meisie’, maar nu zonder gekkigheid overgebracht in het gematigd realisme, dat nog van de tachtiger principes profiteert. Zoo lijkt mij dit boek van de bekende schrijfster tegelijk een aangenaam lees-gebruiksartikel, eerste-klasfabricaat, en toch niet zoo hopeloos ‘schablone’ en koud technisch, als de Engel-

[p. 500]

sche goede Society-novels wel zijn. Er is sprake van een erg argloos naaistertje, phantastisch kind van een zwakzinnige moeder, zonder eenige karakterkracht en dus een volmaakt onbeduidendheidje. Zij wordt op de bekende manier verleid door wulpsche jonge heeren, die rijke pipa's hebben en raakt dan, subiet losgelaten door haar natuurlijke beschermers, in een ommezien verder aan lager wal. Van den eenen arm in den andere, leidt zij gedurende eenige jaren het ontkrachtende, ontzenuwende leven, - orgie afgewisseld door absolute werkeloosheid - van een ‘meisje van de vlakte’, en is dan dat leven volledig zat. En voelt zich, ook bij afwisseling, verhard en onverschillig of wel ongelukkig en verongelijkt, omdat zij niet bedenkt, hoe het bestaan van een arbeidskind perse op misère, fatsoenlijke of zedelooze, uitloopt. Als dan een ietwat harkerige aanbidder uit vroegere schuldelooze jaren de edelmoedigheid zoover drijft van haar ‘trots alles’, te willen huwen, wordt al haar sentimentaliteit wakker; en daar zij levenszat is en op de moreele wedergeboorte misschien maar weinig fiducie heeft, neemt zij liever te veel morphine dan met Gerrit te trouwen en hem verder eindeloos dankbaar te moeten zijn. Haar afsterven verschaft dan tevens het gewenschte pathetisch dramatische slot van het boek, dat de gewone lezer bepaald noodig heeft voor zijn ontroering. ‘De Liefde en de Deugd, die overwinnen’, vormen nog immer dankbare onderwerpen voor het romanlezend publiek, dat bovendien graag van de demi-monde leest, als er minstens één Dame met de camelia's in voorkomt. Hier is er zoo een, behandeld in salon-realistischen trant, niet te erg, niet te diep, niet te schokkend, niet te wanhopig, maar zacht triestig, aangenaam weemoedig, vrijwel bekoorlijk zondig, als een boetvaardige Maria Magdalena.

Ik zou wel eens willen weten, in hoever mevr. Van Gogh - Kaulbach, die menig gedeelte van dit werk met virtuositeit en menig ander met overtuigden ernst schreef, zich er van bewust is, dat het geheel een verkapt ouderwetsch, sentimenteel romantisch product oplevert, hetwelk den ouden zuren en verschaalden wijn in een nieuwe flesch met fleurig etiket beschikbaar stelt voor de weinig kieskeurige menigte.

Misschien weet zij 't en dan is 't niet erg, want waarom zou men de winstgevende-romanfabricage halstarrig aan anderen overlaten? Maar indien zij dit boek ‘meent’, kan men haar enkel naar Zola's Nana en naar ettelijke andere Franschen en Noren en Russen verwijzen, om tot de bezinning te komen, dat de demi-monde slechts aan de oppervlakte gesuikerd is en een verhaal van banale zielen alleen belangrijk wordt, indien men een tragischen strijd van wereldkrachten daarachter voelt, waarvan zij niets dan de onbewuste en schuldelooze tolken zijn.

Anders blijft het verhaal dood realisme, gelijk zijn geest doode romantiek kan heeten. Twee nieten in....

F.C.