Groot Nederland. Jaargang 17

[p. 263]

Buitenlandsche literatuur.

Leonhard Frank. ‘Der Mensch ist gut’. Max Rascher Verlag, Zürich, 1918.

Er is een tijd geweest, dat men alle strekking in de kunst uit den booze achtte. Dat kunst slechts terwille van de kunst mocht beoefend worden was bijna van zelfsprekend. Maar als men een werk gelijk het bovengenoemde beschouwd te zamen met werken zooals ‘Le Feu’ van Barbusse, en ‘Menschen im Kriege’ van Latzko, dan blijkt het, dat deze afwijzing van alle tendenz in vele opzichten een groote eenzijdigheid was. Want al deze boeken hebben een zeer bepaalde strekking en ze zijn toch ongetwijfeld kunstwerken van zeer bijzonderen aard. Zij wijzen met allen nadruk op den ontzettenden waanzin van den oorlog, zij willen tot zelf- inkeer en zelf-bezinning bewegen. Zij prediken het Evangelie van de Liefde. En zij zijn tevens kunstwerken, d.w.z. uitbeeldingen van een bepaalde levens- visie en zóó documenten van menschelijkheid.

Het boek van Leonhard Frank is zeker een der meest lugubere en tevens een der meest ontroerende boeken, die ik ken. Het is ‘realistisch’ in den hoogsten zin van het woord d.w.z. het geeft een nuchter beeld van de gruwelijkste werkelijkheid, maar dit beeld is gezien met het oog van een edel en goed mensch. De innigste deernis, het diepste medelijden en de warmste liefde spreken er uit. De grootste vijand is in ons is de liefdeloosheid, zegt hij.

‘Nicht der Engländer, Franzose, Russe und für diese nicht der Deutsche sondern in uns selbst ist der Feind. Und wir sehen deshalb in anderen Menschen den Feind, weil der tatsächliche Feind in uns etwas ist, das nicht da ist. Das Nichtvorhandensein der Liebe ist der Feind und die Ursache aller Kriege. Ganz Europa weint, weil ganz Europa nicht mehr lieben kann. Ganz Europa ist wahnsinnig, weil es nicht lieben kann’.

Het koude hart en het koele verstand, dat zijn, volgens Frank, de hoofdoorzaken van den oorlog.

‘Die Kathedrale der Seele ist zusammengebrochen im Europäer. Deshalb wird er Offizier, Staatsbeamter, Börseaner, deshalb ist er habgierig, brutal, elegant, schuftig, gebildet, deshalb stiehlt er, raubt, wuchert und wird reich..... macht Kriege und Geschäfte..... Der Krieg ist durch den Krieg nur sichtbarer geworden’.

Maar Frank gelooft dat de menschelijkheid zal zegevieren en dat ten slotte het rijk der Liefde zal komen.

‘Wir haben erschlagen, gelitten, gebeutet, gearbeitet für falsche, lügenhafte Ideale, sind schuldig, sind Mörder geworden; wir wollen uns entsündigen, wollen den gegen uns gehetzten Brüdern, dem Heere der Gewalt, uns als stilles, unüberwindlich starkes Heer des Geistes und der Verbrüderung

[p. 264]

entgegenstellen, bereit zum Leiden für das ewig unverrückbare Ideal der Menschheit: für die Liebe. Und unsere Brüder werden, bezwungen von unserem Glauben an das Gute im Menschen, in ihren Augen plötzlich die Frage tragen, die zugleich die Antwort ist: der Mensch ist gut.’

Ziehier een boek, dat een troost kan zijn voor de velen, die vaak in wanhoop zich zullen hebben afgevraagd of er in deze ontredderde tijden nog boeken worden geschreven waarin de geest der menschelijkheid zich ten volle openbaart.

* _* *

Gerhart Hauptmann. ‘Der Ketzer von Soana’, Berlin. S. Fischer Verlag, 1918.

Gerhart Hauptmanns roem als tooneelschrijver moge in de laatste jaren sterk verminderd zijn, als episch dichter daarentegen behoort hij nog steeds tot de allergrootsten. Zijn laatste werk ‘der Ketzer von Soana’ bewijst dit ten duidelijkste.

De hoofdpersoon, de ‘Ketzer von Soana’, is een gewezen roomsch priester, die als jongeling een gloeiende liefde opvat voor een meisje, dochter van een in bloedschande levend ouderpaar. In zijn kwaliteit als geestelijke bezoekt hij deze menschen, die in een onherbergzame hut op een der bergen van Tessino in de grootste vervuiling en verdierlijking leven. De dichter beschrijft nu hoe de jonge priester, die tot dusver als asceet heeft geleefd en zich van alle zinnelijk geneugten heeft onthouden, plotseling in een alles verterende hartstocht voor dit meisje ontvlamt. In zijn geheele denken en voelen, dat tot dusver slechts van uitsluitend christelijke ideeën vervuld was, heeft langzamerhand een algeheele omwenteling plaats. En de jonge priester, tot nu toe een getrouw zoon zijner kerk en een voorbeeldig geestelijke, bezwijkt eindelijk, voor de demonische schoonheid van het meisje. In een schitterende passage verhaalt de schrijver hoe hij in de volstrekte overgave zijner geliefde het hoogste geluk vindt, hoe hij een waarachtig mensch wordt en hoe het dualisme van zijn christelijk levensbesef zich sublimeert tot een pantheistische natuurvergoding. Eindelijk na zijn ‘val’ rukt de ‘ketter’ zich geheel los van de kerk en hij leidt van nu af met zijn vrouw een bijkans antiek herdersleven in de bergen.

Met groote kunst en met volmaakte epische techniek heeft G.H. hier een schoon en harmonisch geheel opgebouwd. De schitterende natuurbeschrijvingen, de uitbeelding van de folteringen en verrukkingen der ‘verboden’ liefde de bijzonder geslaagde schildering van den overgang van de typisch christelijke gevoels-en-denkwijze in de ‘heidensche’ maken dit boekje tot een kunstwerk dat door zijn vorm èn gehalte als een der belangrijkste werken van Hauptmann kan worden beschouwd.

* _* *

[p. 265]

Arthur Schnitzler. ‘Casanovas Heimfahrt’, Novelle, Berlin. S. Eischer Verlag 1918.

Schnitzler heeft de stof voor zijn laatste werk geput uit de mémoires van den beruchten Italiaanschen avonturier Casanova, die in de 18de eeuw een ongeëvenaarden roem bezat en wiens macht over allen, die met hem in aanraking kwamen schier onbegrensd moet zijn geweest. Geen leven is wellicht wisselvalliger geweest dan het zijne. Hij was niet alleen een buitengewoon sluw politicus, die als diplomaat vele vorsten en regeeringen diende, een speler, dien het geluk bijna nooit scheen te verlaten, door zijn schoon uiterlijk de minnaar en lieveling van tallooze vrouwen, maar ook een handig pamfletschrijver, en zelfs dichter van talent, kortom een mensch wiens demonische macht en suggestieve invloed bijna spreekwoordelijk waren. Maar Schnitzler beschrijft niet het hoogtepunt uit Casanovas avontuurlijk bestaan, maar een episode uit zijn leven, als hij, al op 53-jarigen leeftijd bijna een grijsaard, moede en berooid, met bitterheid beseft, dat aan zijn schitterend leven al te vroeg een smadelijk einde is gekomen. Maar nog eenmaal wil hij toch het volle geluk in zich voelen trillen, nog eenmaal hoopt hij zijn diepste wenschen te verwezenlijken door het bezit van een vrouw. Op de terugreis naar Venetië, zijn geboorteplaats, die hij na jarenlange ballingschap nog eens vóór zijn dood wenscht te zien, ontmoet hij op het landgoed van een oude bekende een jong meisje, Marcolina genaamd. Door haar schoonheid en ongemeene geestelijke ontwikkeling doet zij onmiddellijk Casanova in liefde ontvlammen. Maar deze ziet tot zijn groote verbazing dat hij aan deze vrouw volsterkt onverschillig is, dat zijn naam voor haar allen luister heeft verloren; zij verveelt zich bij de verhalen van zijn amoureuze en galante avonturen, zij lacht hem uit om zijn potsierlijke ijdelheid, ja zij evenaart hem zelfs aan scherpzinnigheid en kennis. En Casanova zweert dat hij deze vrouw moet en zal bezitten. Hij beproeft met zijn tot dusver nimmer falende verleidingskunst haar in zijn netten te vangen, maar alle pogingen blijken vruchteloos: Marcolina blijft koel en onbewogen. Evenwel als Casanova ontdekt dat zij een minnaar heeft, dan besluit hij alles op één kaart te zetten. Door een schurkenstreek weet de oude intrigant zich bij haar in te dringen: hij sluipt 's nachts onder het masker van Marcolina's geliefde in haar slaapvertrek en deze, die meent haren minnaar te omarmen ontvangt hem met de hartstochtelijkste liefkozingen. En Casanova geniet de opperste verrukkingen der liefde, het geluk jubelt hem nog eenmaal tegen, zijn diepste wenschen treden in vervulling en het lijkt of hij, de nu weer verjongde Casanova, in de extasen der liefde het eeuwige leven deelachtig wordt.... Totdat plotseling zijn masker valt en met diepe schaamte en onuitsprekelijk afgrijzen ziet de jonge vrouw, dat zij nìet haren geliefde, maar een oude man, den gehaten Casanova, in de

[p. 266]

armen houdt. Voor dien ontzettenden blik deinst Casanova terug. Hij vlucht weg en gaat naar Venetië om als spion zijn oude vaderstad te dienen.

Het is geen toeval dat Schnitzler juist dit voorval uit Casanovas leven heeft beschreven. Het is weliswaar, zooals de schrijver meedeelt, een verdichtsel, maar ook als zoodanig is het van diepen zin. Want in zijn vorig boek ‘Dr. Gräsler, Badearzt’ had hij reeds zoo meesterlijk de pijnigende angst voor het altevroege oud-worden uitgebeeld, dat deze nieuwe novelle slechts een voortzetting van de vorige te zijn schijnt en zoo blijkt het ons, dat den schrijver zelve deze smart niet vreemd is. Zuiverder dan ooit in zijn werk ooit in zijn werk zien wij in deze boeken Schnitzlers persoonlijke ervaringen en gevoelens gespiegeld en tot een volmaakt-schoon kunstwerk geobjectiveerd. Maar niet alleen omdat we hier de eigen smartelijkheid van den dichter zoo duidelijk voelen, is dit werk ons zoo lief, maar ook nog andere van de kenschetsende eigenschappen van zijn werk vinden wij hier terug. De fijne psychologische analyse van Casanovas charakter, de prachtige beschrijving van de schijnbaar zoo preutsche Marcolina, maken dit boekje tot een meesterwerk, dat waarschijnlijk een eerste plaats zal innemen in Schnitzlers oeuvre en dat opnieuw getuigt van het buitengewone talent van dezen dichter.

Herman Wolf.