Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 108]

Literatuur.

Geerten Gossaert Experimenten, C.A J. van Dishoeck 1916.
Annie Salomons: Nieuwe Verzen, Mij. voor Goede en Goedk. Lect. 1917.
Herman van den Bergh. De Boog, J Ploegsma 1917.
M Nijhoff: De Wandelaar, W. Versluys, 1916.
* _* * Nieuwere bundels van René de Clercq

I

Schijnbaar elkaar even vreemd als menschen elkaar in dit leven kunnen zijn! En toch, de keuze was zeer opzettelijk!

Er is iets in hen allen, dat on-gewoon is, iets dat van het leven meer vraagt dan het geven kan.

Het was de vers-kunst sinds het jaar 1880, die het leven onder-ging; het is der jongeren kunst, die het hartstochtelijke leven van ‘de Daad’ dwingt in hare weerspannige strophen.

En het is de bittere winst van het levens-aanvaarden, die wij op het melancholieke scepticisme en cynisme behaald hebben.

Denkbeelden had hij aan zijn tred gebonden;

boven hem wapperde extaze als een vlag.

met een lach om den noodkreet der vagebonden

stapte hij zingende naar den jongsten dag,

den dag dat hij het vermetel vuur zou voelen,

straalarmen rondom zijn ondergaande vleesch,

dat, vloeibaar, het lot hem kwam omspoelen,

gaten invretend van venijn en vrees¹⁾.

Voor hen is de kern der 80er kunst, niets anders dan een ornamentspel van zeer zuiver aangevoelde woorden; de fijn-zinnige combinaties nemen zij over in de strophen hunner denkbeelden²⁾.

De bergen jubelden - voorjaarsfregatten,

flakkrende zeilree aan 't anker dat deint -

toortsboomen wilden zijn schouders vatten,

door heel een wereld werd hij gedodijnd:

doch had hij denkbeelden al aan zijn tred gebonden,

toen hij stapte, zijn wil tot weg, een vuur tot baak,

kierde hem het lijf ook in duizenderlei monden

- hij zweeg van zijne liefde en van zijn taak. -

1) Herman van den Bergh: De Boog

2) Idem

[p. 109]

Een vorige keer¹⁾ had ik in een beknopt, algemeen artikel reeds de gelegenheid er op te wijzen, dat eene algemeene menschen-liefde tot taak geworden was. Frederik van Eeden, in zijn ‘Lied van Schijn en Wezen’ zong reeds:

Vest U intijds een rigtstaaf en een wet! -
Vind, eer ge in storm van zwaarmoed ligt versmeeten,
Uw hoog houvast, uw wijze van gebed

Om even hoe Wel mag 't ook bidden heeten
beproefd in nood en nimmer onverhoord,
als zich mijn geest verankert aan den keelen

van 't sterk en zuiver, schoon vervlochten woord

Hiermede is de laatste strophe van het hierboven aangehaalde gedicht feitelijk ingeleid; de evolutie heeft zich met al hare wisselvalligheden in Frederik van Eeden voltrokken.

Ofschoon slechts los met dit overzicht verbonden, is het m.i. hier een te duidelijk moment om niet even op de beteekenis van Frederik van Eeden in te gaan.

Nog altijd geldt hij voor ‘de dichter van Kleine Johannes I en Enkele Verzen’, maar zou voor een groeiend dichterschap grooter miskenning, dieper vernedering bestaan, dan het meewarig schouderophalen over zijn later werk?

De Tijd is voorbij, dat wij met eene Schartensche nauwgezetheid in ieder vers het mes der anatomie zetten, een dichter, die iets te zeggen heeft, men lette op de gecursiveerde woorden, beschouwen wij als mensch.

Daarom zou over van Eeden gezwegen zijn tot nu toe; al het voor sommigen sensationeele werk, krijgt eerst thans voor ons die beteekenis, welke het voor den dichter reeds lang toekomt.

En zoo is hij thans de representant van het tijdvak 1895-1915. Zijn lied heeft nog de fijne, geciseleerde luxe zijner groote neven-dichters, Kloos en Gorter; zijn liefde kende de ijle klaarte van een Boutens; zijn Lied trilde dieper van het leed der massa.

De massa, het schrikbeeld der tachtigers, het bewonderde ideaal van Henriette Roland Holst c.s. Die brute massa-liefde was het die de nietfel-sociale dichters ook nog in de twintigste eeuw tot een schraal egocentrisch leven voerde.

Maar²⁾;

- - - Fel stond aan zijn slapen de

verbijst'ring die bonsde, hijgend en vaal

Haat schroeide hem den mond, haat tegen gewapende

massagebaren - - een kwaal!

1) ‘Groot Nederland’,.... no. 1918 (Wordt eerlang geplaatst. Red)

2) Herman van den Bergh: De Boog.

[p. 110]

klonk het lied van Herman van den Bergh, en nog trotscher klonk het¹⁾:

‘Enkelingen laaien als zwavelflambouwen,

vol van geel doel hunner oogen schijf;

enkelingen worstlen, menigten vertrouwen,

ontkrachtend elkander door 't aanzijn van het lijf;

Enkelingen zijn macht, menigten verzwakking

daar 't wezen in de groep ten onder gaat, -

groot is de Eenheid ziel vindt, in zich, dekking,

maar nevenziel maakt de eigene renegaat;

Zooals levens zich voelen het leven bekorten

wanneer over moerassen doodslucht glijdt:

het riekt bederf in 't dringen der kohorten -

- er is geen ras dan de persoonlijkheid!’

zoo terugkeerende tot de Goethiaansche regelen

Hochstes Gluck der Erdenkinder

Sei nur die Personlichkeit!

Zoo is dan thans de oplossing dier ego- of altruistische richting gevonden.

En geheel onverwacht zingt Geerten Gossaert²⁾:

Wijs is, wie zonder wederstreven

Gelaten zijn geluk ontzegt,

Want wat het leven heeft gegeven,

Ontneemt het naar zijn heilig recht...

Maar werwaarts ons het lot te morgen,

Ver in de wereld, dringt en drijft

Al wat aan Liefde is geborgen

In 's harten schatvertrek: dat blijft!

Minder hartstochtelijk, maar niet minder overtuigend, minder rhetorisch (in goeden zin!), maar niet minder zuiver van dictie, zegt hier Gossaert, wat Herman van den Bergh in ‘De Boog’ ook demonstreert.

Er zijn critici geweest, die tegen den titel ‘Experimenten’ bezwaar maakten, maar hoe zou de dichter een beter aanhef voor zijne bewustzoekende verzen ooit kunnen kiezen³⁾?

In volle hartstocht vloeit het leven weg:

Een wrak, verlaten, ten halve bedolven

In het maanlichtbeglansd emeralden azuur,

Dat in laatste agonie, boven 't graf van de golven.

Naar den hemel vervlucht in een passie van vuur!

1) Herman van den Bergh: De Boog

2) Experimenten.

3) Idem.

[p. 111]

 

Zóó ons hart. Naar den droom van ons leven begeerend,

 

Boven diepten des doods nog in purperen pracht

 

Van laayend verlangen zich langzaam verteerend

 

In de eenzame uren der eindlooze nacht

II

Het is eene rijke weelde van muziek, die de poezie van Gossaert hier heeft, al is zij niet zoo zwaar van symphonie als ‘De Boog’.

De herleving van sinds lang verloren perioden danken wij hem. Dit op zich zelve heeft zijn kunst tot iets zeer waarde-vols gemaakt, het is de expressie, die weer uit zijn eigen wezen gesproten is.

Het was de prenterige Christelijke Kunst, die ons met een medelijdend lachje wars deed zijn van alle ‘vrome’ kunst, nu wij in den ‘Verloren Zoon’ het heftig levende beginsel van het eigen leven weerom vinden, zijn we weer overtuigd, dat Christelijke Kunst, mits zij bouwt op de grondslagen sinds het jaar 1880 gelegd. mogelijk is en dat voor een oprecht kunstenaar evengoed de inspiratie gevonden kan worden in het oud-bijbelsche verhaal dan in de woelingen van het moderne leven.

Wel experimenteert Gossaert nog, maar op eéne zoo schoone wijze, dat wij er de directe schoonheid van ondergaan.

Het is eene volmaakte techniek en een episch-sterk plastisch vermogen, dat zijn werk zoo krachtig maakt.

Het was niets nieuws van gedachte, dat in:

Wijs is, wie zonder wederstreven

Gelaten zijn geluk ontzegd,

uitgedrukt werd, maar het was de volmaakte langzamer-klinkende stelligheid der slotregels, die bijzonder waren.

Al te eenvoudig is mij het aanschouwen der onmetelijke Oceaan; in ‘Thalatta’ lijkt de dichter in dit opzicht te ver gegaan, het beeldend vermogen schiet te kort bij de hooge muzikaliteit.

Het bijtende sarcarme van 's levens hoon wordt bij bij deze dichter getemperd door het vaste vertrouwen eener Christelijke Wereldaanschouwing.

Sterk valt dit levens-optimisme in laatste instantie wel op wanneer een vergelijk gemaakt wordt met de hardvochtig-troostelooze poezie van A. van Collem¹⁾: beide voelen zij het grootsche gebaar, maar Gossaert keert tot een classicisme, dat Villiers de l'Isle Adam en Leconte de l'Isle nabij komt, terwijl van Collem in zijne verzen de herinnering wekt aan het ‘Achterbuurt’ werk van Piet van der Hem.

Als sociale dichters staan m.i. echter beiden in dezen tijd.

1) Liederen van Huisvlijt.

[p. 112]

III

Sappho, Isoude en Maria Magdalena zusterlijk tezamen in de ‘Nieuwe Verzen’ van Annie Salomons!

Mocht in de inleiding van deze bespreking haar naam niet voorkomen, het was omdat zij niet de draagster is van zeer bepaalde denkbeelden.

Het is de Gorter-sche woord-liefde, welke ook haar nog aan de oude school bindt. Maar, en dit is haar verdienste, zij zoekt de eigen uitingswijze voor haar eigen ontroeringen zonder te vervallen in hetgeen van den Bergh eens terecht noemde gliché-kunst.

Het is wel alles het zelfde:

Ik weet niet of ik van je houd!

Maar jij houdt niet van mij!

Het zijn de zacht-mijmerende regels van Hans Koldewijn, die bij de lectuur dezer verzen gewekt worden.

O, ik kwam niet, omdat ik u nu vertrouw,
En niet, omdat mij de liefde verblindt
Tot den waan, dat uw wezen zich wijzigen zou
Maar ik sta voor uw poort als een hunkrend kind,
Dat de schaamte voorvoelt om haar schande en berouw,
En dat toch de kracht tot ontkomen niet vindt

Toch mist haar werk eenige qualiteiten, de alzijdige grootheid eener antieke liefde, welke zij zoo graag bezeten had, leeft niet in deze verzen: zij is om het zoo maar eens te zeggen nog te individualistisch (in engeren zin). Hare Isoude-zangen hebben niet dat diep-ontroerende, dat grootsch eenvoudige wat Bédier weer in zijn ‘Tristan et Iseut’ vermocht te geven.

Er is, en dit heeft zij met Nijhoff gemeen, eene fatalistische opvatting in fellen strijd met den drang tot leven, waarin bij Annie Salomons wellicht een na-zingend berusten, bij Nijhoff eene zeer persoonlijke houding het slot-resultaat is.

De nacht is stil, niets dan het droeve lied
Uitleven       of verstromplen en verstijven.

Ik hef de hunkerende handen niet
Mijn lief, wij zullen beide eenzaam blijven.

O, dit Hollandsche, dit beperkende! Laat toch liever het leed der miskenning over ons komen, dan dat we langer zelve de trage conventie aangeven. Het is van onze scrupuleuze klein kunst, dat de invretende chronique scandaleuze uitgaat! Uitleven, dat ieder onzer zijne eigen moraal stelle ('t zal er niet slechter om worden!).

IV

In het overzicht der ‘Jongeren’ en in het begin van deze kroniek

[p. 113]

vond ik gelegenheid om op Herman van den Bergh te wijzen. Zijne beteekenis is nog het grootst. - al wordt hij, publiceerend in ‘Het Getij’ nog niet naar waarde geschat, - waar hij zijne sterk-gebouwde ‘Studien’ geeft. Even als Kloos in 1885, handelt van den Bergh thans: zijne verzen geven de schitterende bevestiging van de verkondigde theorièn.

Zeer sterk is b.v. de bouw van het volgende vers:

Niet ik alleen, ook Dag is loom

de boomen schreien

het duister op den bruinen zoom

van de valleie.

Dit is dezelfde nacht, die ook

mijn handen koelde,

toen 't eerste licht in mij ontlook

en 'k nauw het voelde.

Het is dezelfde nacht, die zonk,

toen ik de zachte

bevangenheid van sluimer dronk

en wachtte, wachtte,

den mond droog van verlangen tot

dit leedgetijde,

waarin een wereld zingt, een God -

- of geen van beide'...

Wat wij bewonderen: de geniale geweldigheid van zeggen, het is alsof de dichter nimmer geweifeld heeft welk woord, welke wending voor zijne wel-overwogen strophen neer te schrijven.

Toch, de rijmen verzwakking/dekking, in tevoren aangehaalde strophe, zijn mij alles behalve aangenaam, maar een goed, groot-willend dichter kan men zulke kleine feilen van tijdelijken aard wel vergeven.

Of deze verzen veel gelezen zullen worden, ik twijfel er aan, het zacht-lyrische is nog steeds preferent.

V

‘Pallieter’ van Felix Timmermans en ‘De Wandelaar’ van M. Nijhoff, ziedaar de twee uitersten van het jaar 1916!

Timmermans in hartstochtelijke extaze voor de goede vreugde, die des evens is; Nijhoff met wild-begeerig verlangen naar de weelde, die hem niet geworden mocht.

De dichter ziet de teederheid van zijne groote liefde tot wreede werkelijkheid keeren. Het zachte gelaat van Novalis bij kaarsen-schijn, de ontroerende fijnheid van een boer en zijn vrouw op den dood-stillen akker, de melancholie van den wegvliedenden avond en de kille ontnuchtering na den doordroomden nacht: z leven wederom in zijne wonderlijk-suggestieve verzen.

[p. 114]

Het is door velen opgevat alsof met de 80er school ook het subjectieve element uit onze poezie verdreven was, het uiterste der 90er jaren had zich zelve overleefd.

Toch, M. Nijhoff bewijst het, evenals de vrijwel eenstemmig bewonderende pers (uitgezonderd ‘Onze Eeuw’ en ‘De Tijdspiegel’), is er gebleven de waarde van den zeer gevoeligen zin.

De boomen bloeien nu het lente werd,
Fonteinen wit hun bloesems in de tuinen
De straten buigen zich tusschen arduinen
Stoepen. De wereld heeft een zwijgend hart.

Nu zingt het nieuwe leven in mijn hart,
En ruischt het waaien door de jonge kruinen,
En van de daken juicht het luid bazuinen -
Toch lacht God niet, de oneindigheid is hard.

Lente! - Het lich stroomt over stille menschen.
O zie de boomen en hun duizend loten!
Hoor, stemmen die op 't water beurt'lings zingen -

Een groote stilte scheidt mij van de dingen,
Die rondom vast staan, of zich rond me in groote
Dansen bewegen van vreemde cadenzen.

Wat er van dezen dichter worden zal? Laat ons hopen, dat het meer is, dan een innig probleem. Elk oordeel is thans - één bundel is geen gansch oeuvre hier! - min of meer voorbarig.

René de Clercq 1 Terwe, Een verhaal in Verren, S L. van Looy, Amsterdam 1916.
2. De Vlasgaard, als 1;
3. De zware Kroon, verzen uit den Oorlogstijd; C.A. J van Dishoeck, Bussum 1915.

Toen ik ‘Van Aarde en Hemel’ in dit tijdschrift besprak¹⁾, heb ik mij geheel onthouden van critiek in zake de ‘Vlaamsche Questie’. Thans nu het zuiver letterkundige overgaat in het historisch-politieke, dunkt het mij niet verkeerd de aandacht op enkele dingen te vestigen:

1.	Is het voor ons Hollanders moeilijk om ons in dit geval critisch uit te laten. De gemoederen zijn te veel bewogen, de belangen zijn

1) Jaargang 1916.

[p. 115]

	soms zoo materieel of van zoo'n gering allooi, dat wij oude letterkundige vrienden niet meer herkennen;
2.	Het is ontegenzeggelijk waar, dat wij in de eerste opwinding wel wat al te Vlaamsch-gezind werden. Werk van een' Vlaming was goed omdat het eens Vlamings was;
3.	Zijn wij ‘het koele verstand’, volgens René de Clercq, thans weer tot onze oude, klassieke nuchterheid terug-gekeerd, waardoor onze besprekingen thans véél rustiger lijken, dan voor enkele jaren terug.

René de Clercq heeft gekozen, hij is gegaan als Professor aan de nieterkende Vlaamsche Hoogeschool te Gent.

Hij is gegaan en heeft ons gelaten: de drie bovengenoemde bundeltjes, een bundel ‘Uit zonnige Jeugd’, waarover de dichter mij - na mijn critiek in ‘Den Gulden Winckel’ - berichtte, deze reeds voor 17 jaren geschreven te hebben, de bundel ‘Van Aarde en Hemel’ en het groote gedicht in ‘Onze Eeuw’: ‘Tamar’.

Zoowaar niet weinig! Met véél-sprekende glorie oreerde René daar dan ook over op zijn ‘Nederlandsch Verbond’-vergaderingen.

Het publiek hoorde naar zijn explicaties, zag hem de dichterlijke haren en de revolutionaire baard hand-kammen, applaudiseerde en de critische croniqueur, dacht aan rhetoriek.

Jalouzie sprak René terloops en hij ging verder over zijn eigen wereld-vizioenen, zijn grootsch epos, zijn ‘dichter van het Vlaamsche Volk’.

Wij hebben toen maar gezwegen en de nieuwe bundeltjes heel lief gevonden (Herman Middendorp sprak in ‘De Tijdspiegel’ zelfs van honneponnig en poeteloerig).

Nu mogen we wellicht weer heel oprecht zijn, we behoeven ons niet meer te geneeren.

De Vlasgaard.

De zonne zat van over 't zwarte bosch,
Op 't lage veld heur bundels goud te gooien,
De teere korrels wiegden luw en los
En duizend botten barstten uit hun plooien.
Hel, door den naakten open dorentuin,
Blonk weer de wei vol tint- en tintelingen,
Met koeien, bont van wit en rood en bruin,
Die goedig grazend door de grassen gingen

Willem de Mérode verweet mij eens (naar aanleiding van mijne bespreking zijner ‘Gestalten en Stemmingen’ in dit tijdschrift), dat ik slechts buiten verband aanhaalde en iemand daarmede ‘afmaakte’, maar heusch, wantrouwig geworden lezer, dit zijn de eerste 8 regels.

Wilt ge nog zoo iets moois hooren? Ik ga door (regel 9 c.s.)

[p. 116]

 

En bloote grond lag, tusschen al dat groen,

 

Nog hier en daar een strepe lands te smachten

 

Naar zaad cn groeite om lachend mee te doen

 

In 't groote ontbinden van de jonge krachten

 

Daar wrocht nu Dolf,

Ge ziet het wordt er niet beter op. Lezen we eens en letten op de plassiek en het rhythme van deze eerste bladzijde, dan zien we een zatte zon, die geen stralen meer wil gooien, wij zien tint- en tintelingen (naar de afkortingsstreep te oordeelen tintelingen en tintelingen) en koeien die goedig grazend door de grassen gingen. Dan in ons tweede deel, grond, die smacht om lachend mee te doen, ontbinden van krachten en een wrochtende Dolf.

Wij zien, Dr. René de Clercq, wij zien niets. Gij vertelt in trage, rijmende regels op valsch-beeldsprakige wijze gewone dingen.

Het is niet ‘aardig’ om mij weer beknopt van U af te maken, maar heusch ‘qualiteit’ is toch ver, 't is alles zoo vlak, zoo vlak.

Ook Joannes Reddingius waarschuwde in ‘De Nieuwe Gids’ voor de vooze beeldspraak. Over het ‘verhaaltje’ spreek ik maar niet, 't is een min of meer sentimenteel gebeuren te lande.

Terwe.

Alles wat van ‘De Vlasgaard’ gezegd is, geldt ook voor dit bundeltje. Evenals Herman Middendorp (in De Tijdspiegel), denk ook ik weinig dichterlijk over dit Vlaamsch.

Nu landsman, luister Eerst het waar en hoe
Van mijne boersche eenvoudige vertelling.
De streek lichtheuvelt naar het Westen toe;
En waar de sperren kruipen langs de helling,
Daar ligt boer Naestens hof, een breed gedoe.
De smidse duikt zich in de diepe delling^*)

Commentaar is overbodig. Het is moeilijk een ‘buitenstaander’ duidelijk te maken waarom het een of andere werk mooi is, maar er behoort toch niet veel kunstgevoel toe om de kleurlooze taal hier te onderkennen.

Stierf in ‘De Vlasgaard’ onze held door sluipmoord, hier is het slot blij-zingend:

En van den kouter, vloog met allerlei
Goe nieuws, een praatziek windeken in de elzen

Kouter beteekent bij ons ploeg-schaar, wellicht in Vlaanderen ook, al heeft dit object van René de Clercq woord-spelende neigingen!

Wat de bundel aantrekkelijk maakt (behalve dan den naam van den Vlaamschen Dichter), de liedjes: ‘Wie zal er ons kindeken douwen’,

*) Cursiveering van den schrijver dezes.

[p. 117]

‘Heerlijke Terwe’ en nòg enkele. Aardig is het destijds in ‘De Nieuwe Amsterdammer’ verschenen:

Diep in het koren

Daar gaat er een lied,

Die 't niet wil hooren

Die luistere niet.

Griet hing aan Doren,

En Doren aan Griet

Diep in het koren

Daar ging er een lied

Ginds in de voren,

Wi- wi- ti- wiet- wiet!

Diep in het koren

Daar ging er een lied,

Spoedig aan 't sporen

En alles doorspied,

Diep in het koren

Daar ging er een lied

Doren was voren

En achter was Griet,

Diep in het koren

Daar ging er een lied,

't Spoor was verloren,

Maar. wi- ti- wiet- wiel..

Diep in het koren

Daar ging er een lied.

Dit verantwoordt echter niet de uitgave van deze beide bundeltjes, een lyrisch klein-dichter zou toch weten wat zuivere epiek en wat rhetoriek was!

De zware Kroon.

Eigenlijk nog het beste der drie, rhetoriek is hier schaarscher, waar het eenvoudige (René's aanleg en kracht!), het zingende liedje de voornaamste plaats gegund is.

Hier vinden we wel verzen, verontwaardigd, bits van toon, verzen, welke de Clercq thans niet meer zal zeggen in ‘Vlaamsch’ Gent.

Iets bijzonders:

De Clercq schrijft:

Aren rijpen, menschen rijpen.
Naast den maaier stapt de dood,

[p. 118]

 

Wee het kroos voor krijg geboren

 

Paarden trappelen door het koren.

 

Op den oogst volgt hongersnood.

 

 

 

Aren rijpen, menschen rijpen,

 

Dood zal halm en man omgrijpen

Ik luisterde naar het fatale, traag-schijdende en las de laatste regelen met keerende gelijkheid:

Aren rijpen, menschen rijpen,

Naast den maaier stapt de dood

Na en door de volle ij-klank hoorde ik de lange oo. Mij dunkt dat de laatste regel van De Clercq, niet vrij in de strophe gegroeid is, de muzikaliteit van 't vers toch wordt daar gebroken.

Er rest mij nog iets te zeggen van ‘Tamar’ in ‘Onze Eeuw’ verschenen. Ofschoon dit geschreven is in vrije, rijmende verzen werd deze bij Verhaeren zoo levens-echte vorm hem niet tot fel-persoonlijke uitingswijze

Een enkel voorbeeld (uit ‘De zware Kroon’):

't Gouden
Glanswaaien om de weide, korenvelden en wouden
De warme vlucht
Des rooden zomers
Witzilvert er iets vredigers, iets vromers,
Trilt door de lucht.

Nadert
De winter met teermooie krankheid in 't gebladert,
Eer droefst en derfst
De heemlen grauwen
Om één dag schoonheid wil ik van U houen
Zonrijpe herfst

Ik zou niet gaarne een zuiver vers ontleden, het essentieel mooie laat zich critisch slecht benaderen, maar hier voelt men hoe het even goed behalve ‘gewoon’ had kunnen zijn, dat nadert-gebladert 't hier alles behalve ‘doet’ en er dus wel degelijk van leege gewildheid sprake is.

'k Geloof dan ook, dat de modern-Da Costa-Tamar door weinigen geheel gelezen werd.

Jan J. Zeldenthuis