Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 675]

Iets over de Faustvertaling van C.S. Adama van Scheltema.

Menigeen, die de bewonderenswaardige Faustvertooning van Willem Royaards heeft bijgewoond, zal zich verbaasd hebben, toen bleek, dat wij thans een aesthetisch-bevredigende en tevens speelbare Faustvertaling bezitten. Hiermee is natuurlijk niet gezegd, dat wij nu een ‘hollandschen Faust’ zouden hebben, die de schoonheid en de rijke bekoring van den ‘duitschen Faust’ zou kunnen evenaren. Geen vertaling zal uit den aard der zaak er ooit in kunnen slagen, den duitschen tekst zonder meer in een ander geluid over te zetten. Steeds zal zulk een vertaling min of meer een benaderende bewerking blijven, die wellicht den oorspronkelijken tekst verstaanbaar en begrijpelijk vertolken kan, maar die toch altijd een gebrekkige nabootsing blijven zal. Dat de dichter A.v.S. den moed heeft gehad dit bezwaarlijke en gevaarlijke werk te ondernemen, daarvoor moeten wij hem zeer dankbaar zijn. En dat dit werk nu eindelijk beloond werd met een opvoering, die, hoeveel kleine en groote fouten haar ook mogen aankleven, uitstekend kan worden genoemd, dat dit werk door Royaards, men kan zeggen ‘congeniaal’ is herschapen, beteekent een vaderlandsche gebeurtenis, die nimmer vergeten mag worden. Voor een niet gering deel is dit succes te danken aan de vertaling. Geen Royaards en Laroche, geen Nel Bonger en Lensvelt hadden b.v. die van ten Kate kunnen redden, want noch het voortreffelijkste spel, noch de verrukkelijkste décors en costuums hadden immers de belachelijkheid van deze vertaling kunnen doen vergeten.

Als ik nu overga tot een ietwat nadere beschouwing van Adama van Scheltema's bewerking, dan dient bij voorbaat gezegd te worden, dat het geenszins mijn bedoeling is zuiver philologische critiek uit te oefenen, de grammaticale juistheid der vertaling na te gaan of den metrischen vorm aan een onderzoek te onderwerpen. Slechts op deze vraag zal ik in eenige opmerkingen en aanteekeningen een antwoord trachten te geven: in hoeverre is A.v.S. erin geslaagd het wijsgeerig gehalte en de aesthetische waarde van sommige belangrijke deelen van de vertaling te benaderen? - In de eerste plaats dien ik te wijzen op het feit, dat de wijsgeerige beteekenis en de zedelijke strekking van den Faust het beste blijken in den ‘Prolog im Himmel’, in den dialoog met Wagner ‘Am Ostertag’ en in den grooten dialoog Faust-Mephisto

[p. 676]

in het studeervertrek. Hier en nergens anders is het Faustprobleem duidelijk uitgesproken. De vertaler had nu de moeilijke taak, het meer bespiegelend wijsgeerige en het dichterlijke, die tezamen juist de eigenaardige bekoring van de Faust uitmaken, zoo weer te geven, dat zij ook in het nederlandsch tot hun volle recht kwamen. Hij is daarin m.i. uitnemend geslaagd. De moeilijke en zoo essentiëele verzen: ‘Der Mensch in seinem dunklen Drange ist sich des rechten Weges wohl bewusst’, die het begin en het einde van de Faust als een cirkel omsluiten, heeft hij aldus weergegeven:

‘Een waar mensch weet, ook in zijn blind verlangen,
Het onderscheid wel tusschen kwaad en goed’.

Natuurlijk kon hij hier slechts den zin van de duitsche woorden benaderen. De ‘dunkle Drang’ is immers nog iets anders dan ‘blind verlangen’ en ‘sich des rechten Weges wohl bewusst sein’ sluit meer in zich dan ‘het onderscheid tusschen goed en kwaad’, vooral voor Goethe. - In het gesprek met Wagner staan de woorden ‘Ach, zu des Geistes Flügeln wird so leicht kein korperlicher Flügel sich gesellen’ en ‘Zwei Seelen wohnen ach! in meiner Brust’ enz. Hier is de vertaler niet alleen zeer goed erin geslaagd, den zin der woorden te benaderen maar ze toch ook in een aannemelijken en bevredigenden vorm weer te geven:

‘Ach! aan des geestes vleuglen zal niet licht

Een waarlijk stel van vleugelen zich paren.’

en:

‘Gij zijt u slechts bewust van de' eenen dorst,

O leer nooit de and'ren onderscheiden!

Twee zielen, ach! wonen in mijne borst,

De eene wil zich van de andre scheiden;

De eene, in der zinnen doornenhof,

Tracht 's werelds heil hartstochtlijk te benaadren;

De ander heft onstuimig zich uit 't stof

Tot de gewesten van zijn vaadren.’

De beroemde zelfdefinitie van Mephisto: ‘Ein Teil von jener Kraft, die stets das Bose will und stets das Gute schafft’ is omgezet in de hollandsche tekst tot: ‘Een deel van gene kracht, die steeds het goede schept en steeds naar 't booze tracht’, maar heeft daardoor ook veel geleden, want het accent moet vallen op het goede, dat de duivel tegen wil en dank schept; door de omzetting wordt juist het tegengestelde, het trachten naar het booze te sterk beklemtoond, tegen de bedoeling

[p. 677]

van Goethe in. En dan: ‘Was ist mit diesem Rätselwort gemeint?’ te vertalen met: ‘Wat wil dit raadselachtig woord in 't end?’ kan ik alleen verklaren uit rijmnood.

Het hoogtepunt van het eigenlijke Faustdrama is de weddenschap met Mephisto, die in deze woorden wordt uitgesproken: ‘Werd ich zum Augenblicke sage: Verweile doch! du bist so schön, dann magst du mich in Fesseln schlagen, dann will ich gern zu grunde gehn.’ In het nederlandsch is dit geworden:

‘Zoo 'k tot het oogenblik zal zeggen:
O toef gij nog! gij zijt zoo schoon!
Dan moogt gij mij in boeien leggen,
Dan neem ik graag 't verdiende loon!’

Aangezien de duitsche tekst zoo prägnant is, dat hij moeilijk of in 't geheel niet kan worden verdietscht, kon de hollandsche tekst deze woorden ook slechts gebrekkig weergeven. Zeker: ‘toeven’ is het zelfde als ‘verweilen’, maar toch komt in het woord niet genoeg uit, wat Goethe ermee heeft willen uitdrukken, n.l. dat juist Fausts onstuimige drang naar het aardsche èn naar het Absolute hem nimmer in één bepaald oogenblik in ware vervulling zal doen treden, dat hij, de onverzadigbare, steeds naar het ‘worden’ zal streven en zich nooit aan het ‘zijn’ wil laten kluisteren. Dit schijnt mij in de vertaling niet geheel weergegeven. Wellicht ware het beter geweest, evenals in de verzen van den ‘Prolog’, inplaats van de meer woordelijke vertaling een benaderende omschrijving toe te passen.

Dit zijn enkele losse grepen uit het meer philosophische gedeelte; nu nog iets uit het meer dichterlijke en dramatische. Tot het schoonste en bekoorlijkste uit de geheele Faust behoort de zang der ‘geesten van Mephisto’, dien Royaards liet zeggen door een witgesluierde gedaante, die m.i. geheel ‘misplaatst’ was. De vertaling van dit buitengewoon moeilijke gedeelte is op zichzelf reeds een bijzonder knap stuk werk. Het daemonische, melodieuze en het verrukkelijke rythme van dezen zang zijn zóó goed overgezet, dat men meende een stuk oorspronkelijke poëzie te hooren.

‘Weg thans, gij donkre

Zoldring daarboven!

Lieflijken schouwe

Vriendlijk het blauwe

Luchtkristallijn!

[p. 678]

 

Waren de donkre

 

Wolken verdwenen!

 

Sterretjes flonkren,

 

Zie, daar doorhenen

 

De zonneschijn!

 

En al de schoone

 

Hemelsche zonen,

 

In zachte bochten

 

Zweven zij nader.

 

Smachtende tochten

 

Volgen te gader;

 

En de kleedijen,

 

Wapprende, spreien

 

Zich over weien

 

En wingerdbosschen,

 

Waar zich, voor 't leven,

 

Oogen in oogen

 

Minnenden geven.

 

.........

 

.........

Ook het burlesk-triviale van ‘Auerbachs Keller’ is in den goeden toon vertaald. Los en ongedwongen, als oorspronkelijk klonken de liedjes van de drinkebroers en van Mephisto. Bijzonder mooi is ook de alleenspraak van Faust in ‘Gretchens Zimmer’ en het gezang van Gretchen. (Maar waarom in de ‘König von Thule’ het: ‘Dort stand der alte Zecher, Trank letzte Lebensglut’ vertaald wordt met: ‘De koning dronk onzeker den laatsten levensgloed’ is mij onbegrijpelijk).

Ik noem nog de scène ‘Stadsmuur’ met het wonderschoone gebed:

‘Ach neig uw harte,

Gij rijk aan smarten,

Genadig tot mijn droeven nood!’

dat poëzie gebleven is, het beste wat men van een vertaling kan zeggen. Weinigen zullen denken, dat de vertaler de ‘Walpurgisnacht’, die bij de opvoering fragment bleef, wel het meeste hoofdbreken zal hebben gekost. Want hier gold het, de geniale ‘Tonmalerei’ van Goethe zóó te vertolken, dat zoo weinig mogelijk verloren ging. Bijv.:

‘Hoe grillig schemert door de krochten
Een morgenrossig droevig licht!
En zelfs tot in de diepe bochten
Van de' afgrond beeft een zwakke schicht.
Daar stijgt een damp, ginds trekt een wasem,
Hier licht er gloed uit smook en stoom,
Dan sluipt hij als een zachte asem,
Dan breekt hij uit gelijk een stroom.’

[p. 679]

Deze losse, fragmentarische, opmerkingen naar aanleiding van Royaards' opvoering willen slechts de aandacht vestigen op de groote verdienste van Adama van Scheltema's Faustvertaling. Hoeveel er ook op kleinigheden aan te merken valt, kan men toch in 't algemeen zeggen, dat deze echt-dichterlijke bewerking waarschijnlijk dè hollandsche Faustvertaling blijven zal en dat ze als zoodanig voorbeeldig kan worden genoemd.

Herman Wolf.