Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 576]

Dramatisch overzicht.

De Gijzelaar.

Eduard Verkade heeft kans gezien Claudel zóó op te voeren dat de Claudel-bewonderaars hun meester niet meer herkenden en de nieuwelingen hem voor een mislukten Dumas hielden.

Verkade heeft dit sombere wonder niet alléen volbracht. Maar hij alleen blijft verantwoordelijk voor de medewerkers die hij zich kiest.

Daar is allereerst den heer H.M. Merckelbach (Vincent Harrow). De heer Merckelbach heeft indertijd in een absurd gewaad Claudel voorgedragen. In zijn colbertje woont hij de zittingen van de Amsterdamsche schouwburgcommissie bij als secretaris van dat eerbaar lichaam. Twee redenen voor Verkade, die zich zeer voor de costuumkunde interesseert, om des heeren Merckelbach's vertaling van ‘L'Otage’ klakkeloos op te voeren.

Oningewijden, met al de naiveteit aan oningewijden eigen, meenen dat een schouwburg-directeur de stukken die hij ter opvoering aanneemt van te voren leest. En als hij dat niet kan ze laat lezen. Zij meenen dat hij vertalingen op het oorspronkelijk beoordeelt of, als hij dat niet kan, op het oorspronkelijk laat beoordeelen.

De werkelijkheid is anders. Deze vertaling van H.M. Merckelbach is zoo slecht, slecht in ieder opzicht, dat ik onwellevend zou zijn indien ik aannam dat zij door den heer Verkade gelezen en geverifieerd is.

Claudel schrijft een zeldzaam gerythmeerd proza, dat in de lyrische passages langs wijdsche en statige golflijnen gaat. Hij is dan breeksprakig en van een sombere weelde als sommige dichterlijke bijbelfragmenten zijn. Een ander maal vliedt dit proza iets sneller. Dan wordt de lijn afgebroken door plotselinge invallen, die een bruuske wending aanduiden: populaire uitdrukkingen of rustieke geestigheden (in de rol van Turelure).

Aan deze geledingen der toon heeft de heer Merckelbach, om te beginnen, geen aandacht kunnen wijden omdat hij ze niet gevoeld heeft.

Dan is Claudel vol atmosferische aanwijzingen. Achter de woorden rilt een zielsdrift of een heimwee. En met een enkele zin suggereert hij eindeloosheden van verlangen.

Van den heer Merckelbach mag men zulke verfijningen van het gevoel nauwelijks verwàchten.

Claudel geeft bovendien aan zijn woorden een zeer bepaalde beteekenis in hun verband. Hij werkt langzaam en met een teederen speurzin naar het goede woord. Hij werkt met het lieve geduld van een kloosterling die een handschrift tooit met kleine religieuze prentjes en kapitalen: even nauwkeurig en toch even kleurig en even zwierig.

[p. 577]

De heer Merckelbach maakt het zich zoo moeilijk niet. Hij vertaalt juist altijd even náâst het goede woord. En als het hem te ingewikkeld wordt dan maakt hij een kinderachtige parafraze. Hij is ook sterk in coupures. En het zijn nooit de eenvoudigste passages die geschrapt werden.

Het is onmogelijk in Claudel te schrappen zonder schade te doen aan de structuur van het stuk. Ook nu werden sommige gedeelten zinloos, omdat zij eerst hun beteekenis krijgen in verband met voorafgaande gedeelten die.... geschrapt waren (in het gesprek van den Paus met Coûfontaine b.v.)

Met welk een lichtvaardigheid men overigens de schaar gehanteerd heeft kan duidelijk worden uit het volgende:

In de rolverdeeling leest men:

‘Baron - later graaf - Toussaint Turelure’, omdat er in de Fransche brochure staat:

‘Le Baron, puis Comte, Toussaint Turelure’. Nu wil het ongeluk dat Turelure eerst op de in de allerlaatste scène door den Koning van Frankrijk tot graaf verheven wordt en dat die scène, evenals de rol van den Franschen Koning, gecoupeerd is. De aanduiding van Turelure als ‘baron - later graaf’ wordt in het Nederlandsch ridicuul, omdat zij alle beteekenis verliest.

Ten slotte vertaalt hij telkens woorden en woordcombinaties verkeerd, omdat zijn kennis van de Fransche taal te kort schiet.

Als Coûfontaine den Paus afraadt naar Rome terug te gaan, dan laat Claudel hem zeggen: ‘Mais à Rome, vous retrouverez la main-forte’; hetgeen de vertaler in aangenaam Nederlandsch aldus overbrengt: ‘Maar te Rome zult gij den ijzeren hand ontmoeten.’

Als de Paus, doelende op Napoleon's macht te Rome zegt: ‘L'autre volonté me retient de cette Eglise dont je suis l'époux indissoluble’; dan vertaalt de heer Merckelbach ongeveer en gehéél à contre sens: ‘een groote kracht houdt mij staande die van de kerk... er.’

Zoo is er geen bladzijde zonder de ergerlijkste fouten.

En de heer Eduard Verkade, die zoo gaarne de allures van litterair-ontwikkeld man en tooneelhervormer aanneemt, speelt zùlk een vertaling.

Wat de heer Merckelbach nog van Claudel overgelaten heeft, werkte de regisseur, bijgestaan door Henri Eerens en Louis Bouwmeester, verder radicaal weg.

Al het zinrijk-fantastische in dit drama, waarin de ideëen belangrijker zijn dan de handeling, ging verloren. De atmosfeer van angst om groote dingen die worden voorvoelt was geen seconde op het tooneel; noch de atmosfeer van een strijd op leven en dood die wordt voorbereid; noch de atmosfeer van een bovenaardsche liefde, waarin de menschen als schoone Verschijningen omgaan.

[p. 578]

Coûfontaine is een symbool. Het symbool van een stuk Fransche geschiedenis en traditie. Zooals Sygne en Turelure in hun tegenstelling, twee levensbeschouwingen en twee tijdperken symboliseeren.

‘L'Otage’ is een historisch drama in den zin dat het het dramatisch conflict van groote geestelijke stroomingen geeft. Nu kan men het betreuren dat de menschelijke conflicten in dit spel verloren gaan. Men kan het een fout van den schrijver vinden dat zijn figuren zoo ver buiten de werkelijkheid van het menschelijk leven blijven. Maar men kan hem niet corrigeeren door zijn stuk te spelen als een kermisstuk van duivelsche list en wraak. Men mag toch eischen dat een opvoering van ‘L'Otage’ van uit den geest des schrijvers concipieerd wordt. Als de regisseur daartoe de geestelijke disposities mist, dan moet hij Claudel niet spelen.

Na deze avonden - ik heb de Gijzelaar twéémaal gezien - wordt het ons duidelijk dat Verkade Claudel absoluut niet kent; dat hij zich niet de moeite heeft gegeven ‘L'Annonce faite à Marie’, ‘L'Échange’, ‘L'Arbre’, ‘Tête d'Or’ - om de bekendste werken slechts te citeeren - zorgvuldig te bestudeeren en zoo te komen tot een redelijk begrip van deze littéraire figuur.

Deze Claudel-parodie is het werk van het meest hopelooze dilletantisme en van het onmensehelijkste gemis aan eerbied tegenover een groot levend kunstenaar. Dat Claudel ver weg, als gezant in Zuid-Amerika verblijft. is geen reden om hem zoo te vernederen en te beleedigen.

Hissink speelde den Paus in een verheven en stillen trant. Om deze figuur was een zachtgouden heiligen-schijn en zijn woorden waren doorzoet van een smartelijke vroomheid. Sygne had enkele goede oogenblikken. Maar Mevrouw Holtrop's creatie als geheel was niet blank en niet onwezenlijk genoeg.

Eerens speelde George de Coûfontaine met ongemotiveerde stembuigingen en met overbodige gebaren. Het werd een onverklaarbare ledepop met tooneelbewegingen en een tooneeladeldom in de klank van zijn woorden. Bouwmeester (Turelure) acheveerde de valsche romantiek. Verkade - die als le Curé Badilon Sygne tot het grootste offer moet bewegen met onwederstaanbare suggesties van hemelsche belooningen - speelde alsof de heele geschiedenis hem niet aanging. Kortom hij speelde het stuk, zooals hij het stuk regisseerde: buiten de bedoelingen van den schrijver, buiten den geest van den tijd en buiten het verband met het leven.

De Akker schaamt zich niet.

De Akker schaamt zich niet. Omdat de akker geen reden heeft om zich te schamen. Maar een auteur van een onaangenaam en onbelangrijk tooneelstuk heeft reden te over.

Er is een dominé die er uiterst loszinnige theorien over vrouwelijk

[p. 579]

gedrag en wangedrag op na houdt. Hij meent opgemerkt te hebben dat de akker zich niet schaamt voor de vruchtbaarheid. En hij concludeert daaruit, niet zonder willekeur, dat ook de vrouw zich niet behoeft te schamen voor de vruchtbaarheid Hij vindt ongehuwde moeders aldus uiterst sympathiek. Men ziet al direct het ‘conflict’. Des dominé's theorien moeten getoetst worden aan de werkelijkheid. Het blijkt dat zijn jonge vrouw gravida is hetgeen hem in den zevenden hemel voert en het blijkt ook (maar later) dat niet hij de papa is, hetgeen hem in de zevende hel doet terug vallen. Het eindigt dan met een normaliseering der toestand: hij komt op de bewoonbare aarde terug, hij vergeeft zijn vrouw haar gelijkenis met den akker, hij is nobel en christelijk en het nieuwe leven begint voor hen beiden. De echte vader doet eventjes zijn antipathiek entreé en een boersche ouderling houdt als gewenschte tegenstelling een peroratie tegen de ongehuwde moeders en de onechte kindertjes.

Deze ouderling is de eenige fatsoendelijke man en de eenige echte, oprechte figuur in dit stuk. Hij vertegenwoordigt het gezond-menschelijk verstand, het radicale gevoel voor de maatschappelijke werkelijkheid en het natuurlijk begrip van het betamelijke.

Nederlandsche auteurs, die voor verlicht en modern willen doorgaan, weten nooit beter te doen, dan den gek te steken met deze rustige landelijke moralisten, met hun prachtig en onverstoorbaar besef van de Orde, die een samenleving mogelijk maakt. Arnoldi speelde den rol voortreffelijk maar - onder invloed van den schrijver? - te veel als ‘de antipatieke’. Als tegenstelling vinden wij natuurlijk ‘de sympathieke’. Dat is de dokter. Hij is een eigenwijze dorpsfilosoof die zijn wijsheid uit Multatuli put en die maar één zorg heeft: hij wil à tout prix: ruim, intelligent en ‘menschelijk’ schijnen. Men weet al wat dit zeggen wil. Hij zou gewichtige dingen kunnen zeggen over de persoonlijke vrijheid van het individu, over de naastenliefde, over de emancipatie van het gevoelsleven en over de rechten van den mensch. Hij zou het ‘zich-uitleven’ kunnen propageeren. Hij is pantheist. Hij erkent de goddelijke wil in kiemende akkers en zwangere vrouwen ook al zijn deze ongehuwd. Hij is kortom de menschenvriend die met zijn oppervlakkige schoolmeesters-filosofie in alle geesten verwarring brengt ondanks de beste bedoelingen om de situaties op te klaren.

Anton Roemer speelde de rol voortreffelijk maar - onder invloed van den schrijver? - te véél als de ‘sympathieke’.

Blijft de dominé, die ten slotte nog de zwakheid heeft om de consequenties van zijn dwaze theorien te aanvaarden. Cor van der Lugt speelde hem. En hij deed het vooral in de scène van het plotselinge verdriet, sober en diep ontroerend. Hij toonde dat hij niet alléén, als jeune premier, zijn groote verdiensten heeft. En Tilly Lus was weer geeffaceerd en stilsmartelijk. Wij bewonderen in haar altijd de kuischheid en de zuiverheid van haar interieure leven.

[p. 580]

Alweer een stuk dat vervelend, leeg en banaal is en dat toch nog lichtelijk gered wordt door de spelers en hun samenspel.

*_**

Over de Faust-voorstelling van Royaards, een groote en belangrijke daad, ondanks alle bedenkingen die men zou kunnen vinden, een volgende maal als ik gelegenheid zal hebben gevonden het werk voor een tweede maal te gaan zien.

Greshoff.