Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 570]

Literatuur

In de Maalstroom der Onbewustheid, door J. Eilkema de Roo. Amsterdam, H.J.W. Becht. 1917.

Zoo men in dit omvangrijke, romantische werk van den heer Eilkema de Roo niets meer dan wat het onmiddellijk geeft zoeken wil, niets anders dan men er eigenlijk in behoorde te zoeken, nl. een levende fictieve wereld, dan zal het niet zeer bevredigen. Het lijkt zwaar, het lijkt lang en breedsprakig, het lijkt voor een belangrijk deel ook onwaarschijnlijk. Die rijke jongeman, die van zijn tante een buitengoedje erft, dan bemerkt van het rijke jongemannenleven in een groote stad mitsgaders van zijn betrekking aan ‘buitenlandsche zaken’ ook juist genoeg te hebben, en in de stilte en eenzaamheid gaat leven om ‘tot zich zelf te komen...’, zulk een jonge man is misschien best mogelijk. Frits Hopman heeft er ook zoo een gekend, die ook tot zichzelf wilde komen. Zij verloopen dan geregeld in de liefde en vinden zoo hun betere helft, die zij niet eens zochten. Maar rechtaf blij zijn zij toch niet met die uitkomst. Deze - de Roo'sche - jongeman houdt het vrij lang uit, omdat er zulk een hartstochtelijk natuurminnaar in hem steekt. Hij en de auteur zijn van hoofdstuk tot hoofdstuk compleet een vademecum voor den nieuweling-buitenman en dat doet op zichzelf heel frisch en heel leerzaam aan, maar is in 't boek toch wat al-teveel of overbodig.

Intusschen wordt de bovenbedoelde jongeman door minstens twee vrouwen gecourtiseerd en door twee andere waarschijnlijk bemind. Maar hij is kuisch en argeloos; - misschien zelfs te kuisch en te argeloos naar onzen groot-stadschen smaak - en weerstaat, zonder merkbare inspanning, den booze. Mogelijk is hij ook nog wat moe van de stad. In elk geval ‘bezwijkt’ hij pas op 't allerlaatst en moet een bekoorlijke dame van zeer heftig temperament hem daartoe zelfs letterlijk (met haar auto) in de wielen (van zijn rijtuig) rijden. Dan ‘valt’ hij... in den hartstocht en dat is voor een zelferkenner toch niet het ware. Juist het tegendeel, schijnt het. En het laatste, dat wij van hem vernemen is een schijn-huwelijk door hem gesloten met een andere bekoorlijke vrouw, zuiver ten bate van een braven buurman, die wel een getrouwde maar niet een ongehuwde schoonzuster definitief beminnen mag. Hetgeen gewis een vreemde uitbreiding der burgerlijke huwelijksmoraal heeten kan. Het natuurlijk gevolg van deze bedenkelijke tour de force (ik bedoel dit opofferend schijnhuwelijk) is dan ook, dat de schijn-echtgenoot zich dood ongelukkig voelt en met afgrijzen ‘den ander’ de trap op hoort sluipen naar ‘haar’ kamer. En dan is 't boek uit, in afwachting van het vervolg, want deze maalstroom is slechts de eene helft

[p. 571]

van een stroom in twee deelen, die De Weg van Paul de Raet blijkt te heeten.

Gewis zijn wij benieuwd hoe 't afloopt en waar Paul de Raets weg henenleidt, doch wij hebben er al genoeg van gezien om te weten, dat het den auteur niet allereerst om leven en werkelijkheid te doen is. Zijn personagien doen zich maar bij zeldzame momenten als levende menschen voor. De meesten - die geheele vriendenkring rondom den held - zijn schimmigheden met een naam en één vasten karaktertrek. Zelfs de meer zorgvuldig behandelde, meer uitvoerig afgebeelde blijken per slot niet beter en laten nergens een indruk van persoonlijk leven na. Zij ook schijnen enkel voor zeer bepaalde karakteristieken te staan. Wildenborch beteekent leege activiteit, Emilie blinde hartstochtelijkheid, Marcelle week christelijke zachtmoedigheid, Eva romantisch levensverlangen, Greta Welders verbeten levenswanhoop. Verder begrijpt men zelfs van de hoofdpersoon niet hoe 't eigenlijk in zijn binnenste gesteld is, hoe een jonge, ijdele groote-stadsgenieter zoo pardoes op de natuur verzot komt; hoe zijn bibliotheek zoo ruim met philosophen gestoffeerd is, die hij in de stad nooit, maar buiten ineens allemaal leest; waarom hij zoo wreedelijk van die kleine Eva niet weten wil enz. enz.

Dit alles, en nog veel meer, maakt den roman als een realistisch kunstwerk in zoo-zoo-la-la-stijl zeker niet sterker. Men krijgt maar zelden het gevoel van een andere levende wereld, van een werkelijkheid, naast en gelijkwaardig met onze eigene, waar menschen en gebeurtenissen zich naar innerlijke kracht en aanleg ontwikkelen, terwijl de schrijver ons bovendien aantoont wat dit alles beduidt. Deze beteekenis van een meer verheven reconstructie der verstrooide werkelijkheid, die wij gedwongen worden als juist te erkennen, heeft het boek van E. de R. niet, maar daarom is het toch nog lang niet zonder waarde. Het is dezen schrijver nooit te doen om enkele weergeving der uiterlijke werkelijkheid. Het is hem te doen om zelfverwerkelijking, waarvoor hij epische vormen zoekt en... niet altijd vindt. Natuurlijk ware zijn werk beter, als hem dit gelukte: de gave verbeelding van de tegenstrijdige drangen in zijn gemoed, en zelfs moet erkend worden, dat zijn beteekenis als kunstenaar hiervan grootendeels afhangt. Doch wien het menschelijke belang inboezemt, zal ook in een gebrekkige verwerkelijking niet zonder ontroering den voortgang van dien innerlijken zielestrijd gade slaan, die hier gebracht heeft tot zoo hartstochtelijke affirmatie van het leven in de natuur tegenover het oververhitte, overprikkelende, jachtig begeerige stadsbestaan. Hij zal die liefdevolle natuurbeschrijvingen om hun zelfswil waardeeren en door het geheele boek de rusteloosheid en drang meeleven, die den schrijver onweerstaanbaar tot schrijven drongen om een oplossing te vinden voor zijn pijnlijk vragend levensgevoel. Wat deze Paul de Raet in de afzondering van het buitenleven komt zoeken is zelferkentenis, meer bepaald een zedelijke harmonie. Geen lichamelijke, geen zinnelijke

[p. 572]

bevrediging, geen hartstochtzwijmel, geen liefde-van-verre is hem voorloopig voldoende. Hij wacht maar tot zijn zedelijke beteekenis en daarmee het werk dat hij in de wereld te doen heeft, hem geopenbaard zullen worden, en de schrijver bedoelt te zeggen, dat men hiernaar zoeken moet in dit leven. Enkele zinnebevrediging acht hij minderwaardig of wel ‘middelmatig’, doch hij neemt ook geen genoegen met de geestelijke surrogaten, die de menschen tijdelijk bevredigen omdat zij onwetend zijn van hetgeen zij eigenlijk zoeken. Noch in lauwe rust, noch in redeneerende gematigdheid noch in onberedeneerde hartstochtelijkheid is het ware leven, en de Heer zal zich te zijner tijd openbaren. Hoe... dat zal het tweede deel des weegs van Paul de Raet ons leeren, doch intusschen merken wij in dit eerste, bij wijze van afschrikwekkend voorbeeld, reeds het bankroet van al die ‘wanen’. Hoe onwezenlijk, hoe onnoodig zorgelijk of klein-peuterig, of verbrokkeld en onbevredigend rusteloos het leven van vele menschen is, wordt ons gedemonstreerd, meer op de manier van een betoog dan als een levend beeld en wij nemen er voornamelijk den indruk van mee, dat hier, als gezegd, een geest om oplossing van zijn eigen raadsel worstelt, een ethische natuur, na veel peinzen en ervaren, de begoochelende ijdelheid van alle zinneleven predikt, om elders met zich zelven tot vrede te geraken. Niet zonder interesse wachten wij af waar dat ‘elders’ zijn zal, al kan men den wensch niet onderdrukken, dat de nu volgende verbeelding veel meer levend zal blijken. De indruk en overredende kracht van de door den schrijver gevonden levenswaarheid kunnen er enkel door winnen.

F.C.