Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 443]

Literatuur.

Jac. van Looy. Jaapje. Amsterdam, S.L. van Looy, 1917.

De boekrecensent, die zich ten eigenaardige taak zou stellen het publiek voor te lichten, mocht bij de bespreking van Van Looy's Jaapje eigenlijk wel kalm huis-toe gaan, dewijl hem bleek, dat het publiek hier alle voorlichting ontberen kon en het werk ook zonder zijn tusschenkomst genoot. Aldus zou hem slechts resten den publieken bijval uitdrukkelijk te constateeren en desnoods te accentueeren door de uiteenzetting waarom zulk een werk als Jaapje in Holland zoo genoten wordt, waarom publiek en Jaapje zoo erg bij elkaar hooren.

Indien wij terstond toegeven, dat Jaapje een voortreflijk literair werk is, zoo behoort men, met minder terstond, er bij te voegen, dat het vooral een Hollandsch voortreflijk werk is. In zulk een mate, dat wij lang met zeker zijn of het, zelfs in een ideale vertaling, wel allerwege buitenlands zou genoten worden. Het is er een beetje mee als met de Camera Obscura, die, ofschoon niet onvertaalbaar, het toch nooit verder bracht dan tot een overzetting van enkele fragmenten, als ik mij niet vergis. De buitenlanders, Franschen, Duitschers, Engelschen, bleken veel minder dan wij verzot op zulk zachtzinnig realisme-zonder-meer. En een gelijke ondervinding deed Heyermans op met zijn tooneelspel Op Hoop van Zegen, dat immers ook door al wat Hollandsch voelde innig genoten was.

Van Looy's Jaapje nu is, - hoe verscheiden ook van de Camera door oneindig sterker objectiviteit en eigen levendheid, en hoe weinig ook te vergelijken met een stuk als Op Hoop van Zegen - toch van den zelfden Hollandschen geest doortrokken, die in het levend verbeelde, maar overigens gewoondagelijksche, precies alle literaire voldoening vindt en niet méér begeert.

Want Jaapje is perfekt levend in die korte stukjes. Een kind en de wereld van een kind staan er in verbeeld, de laatste zoo verwonderlijk suggestief in de enkele kindervisies en kinderredeneeringen, zonder één enkele toevoeging van des schrijvers groote-menschenwijsheid. Dat dit mogelijk bleek, is de doordringende bekoring van het werk. Uit de haperende redenaties en naieve aanschouwingen van een achtjarig ventje, verschijnt ons de geheele zoo bleek-nuchtere, zoo vlak-materieele atmosfeer van het weeshuisleven, waar het geenszins ontbreekt aan het zotte en lachwekkende (van de groote menschen uit gezien), doch allicht wel aan de innigheid en levensdiepte, die een Jaapje behoeft.

Maar hoezeer Hollandsch zijn die miniatuurschilderijtjes, hoe voelen wij het nationale treuzelige en stijve volkseigen daarin, het chineezige

[p. 444]

en tegelijk zoo schilderachtig knusse en ‘intieme’, dat wij allen toch zoo onverwoestbaar in 't bloed hebben. Het eigen-aardig levende zonder meer.

Doch den vreemdeling kan men dit niet duidelijk maken. Hij voelt misschien iets voor onze 17e eeuwsche stillevens en binnenhuisjes, maar voor de 19e eeuwsche voelt hij eigenlijk niets, vooral niet als zij enkel geschreven zijn. In het geschrevene eischt men buitenslands dieper menschelijkheid en vooral ontwikkeling. Niet enkel het uiterlijke, hoe sterk ook levende, acht men ginds genoeg voor de letterkundige aandacht; men wil een verband en een groei zien, die dat uiterlijke eerst waarlijk tot iets maakt. En hiervoor moet men nu juist niet bij Van Looy zijn. Zijn Jaapje van het eerste tafereeltje is niet noemenswaard ouder dan het stervende Jaapje, en ofschoon er wel teekenen zijn, dat hij groeit in eenige der tusschenliggende fragmentjes, kan toch van een duidelijke en bedoelde ontwikkeling niet gesproken worden.

Het is vroeger en later om de afzonderlijke tafereeltjes te doen, niet om hun verband of om het geheel. Het is uitstekend realisten- en schilderswerk, maar een dieper liggende levens-eenheid moet men er niet in zoeken.

Al blijkt in dit werk een groot verschil met vroegere kunst van Van Looy, een ontwikkeling van uiterlijk naar innerlijk. Van Looy's aanvangen liggen in een tijd toen hier het naturalisme naar Franschen trant geestdriftig beoefend werd, niet uit een soort letterkundig snobbisme, maar vanwege een zeer verwant levensgevoel. Juist als tot die Franschen, sprak ook tot de jonge Hollanders van die begin-tachtig jaren der vorige eeuw opnieuw het gewone leven in een overstelpende heftigheid van indrukken en de jonge Fransche schrijvers gaven het recept hoe die te verwerken. Netscher en Coopland waren toen de eersten om dat recept te gebruiken tot een prozakunst, die bestond in het verklanken, ver-woorden, zoo nauwkeurig en fijngevoelig als mogelijk was, van de gewaarwordingen uit de omwereld ontvangen. Dat werd dan tenslotte vrij schoolsch en eentonig, zonder veel relief en vooral zonder persoonlijk accent: echt studiewerk, maar dat toch voor voltooide schilderijen werd aangezien.

Toen schreef Van Looy zijn studies uit Spanje en Italie, en het bleek dat deze schilder veel minder angstvallig en veel persoonlijker de nieuwe formule toepaste dan de literatoren, dat de echte ‘schildersblik,’ vereenigd met taalgevoel, voor dit soort werk precies passend was, omdat zij ook de compositie niet verwaarloosde en behoorlijk licht en schaduw verdeelde.

Meer dan een peinture parlante was dit echter niet en in die wreed-suggestieve stierengevechten bleek het, hoe koel onbewogen zulk een echteschildersblik kan zijn. Bij wijze van tegenstelling staat daar dan het lyrisch-bewogen verhaal van de Doode Poes, ten bewijze hoe hartstochtelijk deze schilderschrijver wezen kon. En tevens hoe weinig hij nog de compositie in zijn

[p. 445]

macht had. Want dat pittoreske zwerversjong en die zieke poes zijn maar raar te zaam-verbonden tot een wel zeer incidenteele eenheid.

Een gelijke uiteengevallenheid wilde men in dat overigens magistrale relaas van Nachtcactus en Oranjenacht opmerken, doch hier is, dunkt mij, toch wel een hoogere eenheid aanwezig in de bewondering voor het Dampaleis, waarmee de droom besluit. Zooals deze morgenlijke ondervinding van de vaste grootheid der kunst het lage en verbrokkelde van de feestorgie oplost en opheft, zoo het eindelijk droppelen van den werkelijken regen, dat de ongedurige verlangende klacht om de droogte van al die buitenmenschen in rustige bevrediging verkeert.

Maar in deze, gelijk in al de andere verhalen, die den bundel Proza vullen is het vooral met minder om de schilderlijke uiterlijkheden, als om innerlijke gedachte en gevoel te doen, en de onmiskenbare eindindruk - van een vreemde, onaardsche werkelijkheid uit De Nachtcactus, van grauw wintersche verslagenheid uit De Dood van mijn Poes - schijnt haast wel onbedoeld bereikt te zijn. Hetgeen dan ongeveer werkt als het leven zelf.

Het lange verhaal Gekken, dat Van Looy's studie-reisindrukken uit Tanger bevat, heeft echter een zeer bedoelde strekking en geestelijke samenvatting, trots den verbijsterenden overvloed van schilderachtig detailwerk. Door dien overvloed is het stuk bezwaarlijk leesbaar en lijdt eerst recht aan een ononderscheidenheid van hoofd- en bijzaken, die het al bijzonder onklaar maakt. Het werkt verwarrend en verbijsterend en vermoeiend door de verplichting hier bij voortduring den auteur te volgen in zijn visies van alles en nog wat, en zoo zullen vooral van de hedendaagsche jongere menschen maar weinigen lust hebben door dezen schilderlijken rijstebrijberg zich een weg te eten tot de open lucht van een geheel-overschouw aan het einde. Wat werkelijk jammer is.

Want er valt hier meer dan hedendaagsche Moorsche werkelijkheid te genieten, zelfs al is die opgeluisterd met een nachtmerrie-achtige processie van dansende fanatieke geloovigen. In die innig zwaarmoedige levensaspecten van het huidige Moorenland, een afbrokkelend en vergaand leven, dat enkel nog maar Verleden schijnt, komt naar voren het triestige half-uitgebluschte enkel-bestaan van dien Duitschen geleerde en ontdekkingsreiziger, Dr. Vogel, dat vroeger vol actie en roem, thans ook niet meer dan Verleden heeten mag. In slaafsche broodafhankelijkheid en drankzucht leeft het hopeloos zich uit in dit ellendige gat te midden van een ganschelijk vreemde, vijandige bevolking. En tusschen die beide levensaspecten, het algemeene van dit bankroete Oosten en het bijzondere van dit vervallen Westen, voelt de jonge beginnende schilder-artist zich ten doode benauwd, als sloot het genadelooze leven ook voor hem alle toekomstwegen af en zag hij hier voor zich wat hem onvermijdelijk wachtte. Levensangst en zwaar-

[p. 446]

moedigheid zegt dit verhaal, en nooit weer heeft Van Looy, de werkelijkheidsgenieter, zoo tegenover het leven gestaan.

Wat volgde, dat waren de Feesten, momenten van het feest des levens, en deze titel zegt genoeg, dat de kunstenaar zijn jeugdpessimisme schitterend te boven was. En hier ook wordt een al menschelijker toon gehoord. Moge die overigens dol-vermakelijke historie van Baas Broense's zilveren bruiloft toch nog een wrangen nasmaak van koelen spotlust achterlaten, in vrouw Weelsens jaardag, in die twee aardige verliefden, ook in den Maaier blijkt iets van dieper gevoelsbewogenheid, van onsentimenteel medelijden met deze stugge, anders weinig sierlijke en weinig sympathieke kleinburgers, door Van Looy nu eindelijk zonder spot of hooghartigheid tot de sfeer der kunst opgeheven. Dat is op zichzelf een niet te onderschatten praestatie, als men bedenkt, hoe vroegere schrijvers aan zulke lieden nooit ergens een algemeen menschelijken kant ontdekten en zich met hen enkel bezighielden om hen te bespotten. Van Looy nu bespot hen niet. Wel staat hij soms volmaakt onbewogen hun tegenover en spiegelt glashelder al hun pijnlijke dwaasheden, als in Baas Broense, maar hij heeft ook het innige en waarachtige in die kleinpeuterige levens ontdekt, waardoor zij gemeenschap hebben met alle lijdende menschelijkheid en aldus metterdaad het terrein der kunst verwijd buiten het ‘volksleven’ en ‘de beschaafde standen.’ Hiermee heeft hij het werk der Tachtigers voortgezet, die ook dat volksleven eerst waarlijk ontdekken moesten. Te voren kende men het alleen als zedelijk repoussoir tegenover den ‘Rijkdom’ of als een idylle van burgerlijke deugden.

Dat er in zulke tafreelen als van Baas Broense geen door den schrijver bedoelden aprioristischen spot in de malligheid steekt, leid ik ook daaruit af, dat Van Looy's zeer blijkbare spot er zoo anders uitziet, nl. als de Wonderlijke Avonturen van Zebedeus. Dat is wel een zeer wonderlijk boek en een typisch staal van Van Looy's talent en individualistenaard. Of beteekent het niet zekere eenzelvigheid een voor het publiek volstrekt duister en onbegrijpelijk dik boek de wereld in te sturen? Toch deed dit de schrijver en, naar verluid, in alle gemoedsrust. Zelfs ter zijner geheele zielsbevrediging, want het schijnt, dat Zebedeus in zijn duistere symbolen alle ergernis, wrok, hoon, afkeer en spot verwerkt heeft door twintig jaar Hollandsch letterkundig en ander leven in den schrijver gewekt. Is het niet een bewijs voor de zonnige en tegelijk eenzelvige natuur van een kunstenaar, dat hij niet méér begeert dan zich te verkneukelen in zijn hoekje over zijn eigen malle paraphrasen van wat hem toch soms bloedig ergerde in het openbaar leven, en nooit wenschte meer direct en zonder zulke poetische verbeeldingen openlijk te polemiseeren? En niet minder karakteristiek is het voor den Hollandschen kunst-aard, dat een kunstenaar, tot wien de tijd toch blijkbaar niet weinig te zeggen heeft, daarop enkel in onsamenhangende dolle verbeel-

[p. 447]

dingen wenscht te reageeren en nooit in comedie of tragedie; die zijn reactie konden samenvatten en waar ook een ander mensch nog wat aan hebben zou. Na dien vervaarlijken Zebedeus kwamen toen weer reisbeschrijvingen, bij gelegenheid afgewisseld met vertalingen uit het Engelsch, die zeer verschillend beoordeeld en niet algemeen genoten werden.

En nu ten laatste, in de oorlogsjaren, is stukje bij stukje Jaapje ontstaan. Fragmentarisch als het zich voordoet, beseft men echter terstond de evolutie naar het innerlijke, geestelijke, die hier bij den schrijver heeft plaats gehad. Zoo vurig, zoo spontaan, zoo naief zinlijk leeft hij niet meer, dat ononderscheidelijk alle levensteekenen hem met gelijke kracht aandoen. Het enkel pittoreske, het naturalistische is thans van zijn belangstelling afgevallen en wat hij van het uiterlijk der dingen wenscht te noteeren, komt geheel en terstond het innerlijk ten goede van Jaapjes kinderlijk wereldbesef. Niet meer dus de dingen om de dingen, maar de dingen om hun geestelijk wezen, het wezen van de enkele levensmomenten, nog niet van een geheel leven. Dat Van Looy den weg tot zulk een geestelijke samenvatting op wilde, bewezen èn Nachtcactus èn Gekken, doch hier kon hij uit de massa bijzonderheden nog nergens loskomen. In Jaapje echter is het opdringende stoffelijke leven overwonnen en keert zich de kunstenaar in volle aandacht tot de ziel van zijn kinderschepping.

Het blijft interessant af te wachten of een auteur als Van Looy nog verder komen kan in deze lijn, in de getransformeerde autobiografieën, waarin hij zich te projecteeren pleegt. Kan een mensch ooit zijn eigen levensbeteekenis omvatten? Het gemakkelijkst zeker als hij er geen heeft. Maar een sterk levende, strevende kunstenaarsfiguur als Van Looy, kan men diens beteekenis bij zijn leven nog als een beteekenisvolle eenheid zien? En is het niet te veel gevergd, dat hij die zelf uitvinden zou? In elk geval zou de poging daartoe, de duiding van al die ‘Johans’ en ‘Jaapjes’ door hem zelven, al bijzonder belangwekkend zijn.

F.C.