Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 231]

Dramatisch overzicht.

Dageraad.

In ‘Dageraad’ van Herman Heyermans heeft Musch zíjn tooneel-jubileum gevierd. Heyermans zeide: om je te bewijzen hoezeer ik je bewonder en hoe groot mijn genegenheid voor jou is, heb ik je voor je feest mijn stuk afgestaan. Me dunkt dat het niet mogelijk is de feiten met meer overtuiging onderst-boven te zetten. Heyermans had héél dankbaar moeten zijn dat Musch zijn stuk op den avond van het feest heeft willen spelen. De populariteit en het onvergelijkelijk talent van Musch hebben den auteur voor een fiasco bewaard. Want men moet bekennen dat Dageraad vervelend is, eindeloos, hopeloos vervelend.

Van halfacht tot elf uur, met zeer korte onderbrekingen kletterden de iamben de zaal in. En welk een iamben! Het was een overval van banaliteiten en overbodigheden, een geweld van luidruchtige woorden, waaronder iedere beteekenis te loor ging. Het is bijna niet te gelooven, dat een schrijver in dezen tijd nog van het tooneel af zinnen als deze durft te laten zeggen: ‘hoor je het zwijgen als de taal die door de eeuwigheid gesproken wordt?’ of: ‘... en de zon zoo hardop lacht dat ik haar lachen hoor.’

Is dit een dwaas-rhetorisch woordenspel of niet?

En als men lust daarin heeft, kan men honderd van zulke aandoenlijke beeldsprakigheden uit den woordenstroom opvisschen. Een andere maal noteert men, verbaasd en geergerd, smakeloosheden van het ergste soort. Waarbij de bovenste rangen dan blijgeestig klappen gaan. Als men tegen den leerling-poppensnijder Raket de opmerking maakt, dat zijn soldaatjes te kleine hoofden hebben, dan antwoordt hij: ‘heb je ooit een militair gezien met hersens?’ En dat slaat in! Maar een ernstig man moest zich - in dezen tijd méér dan ooit - schamen voor zulken bijval.

In de breedsprakigheid verliest men ieder houvast. Elk woord, dat in een stuk wordt gesproken, moet de behandeling - hoe weinig ook - verder brengen. Ieder woord moet komen uit de noodzakelijkheid van het bewogen innerlijk. In ‘Dageraad’ vinden wij groote fragmenten die zonder verband met het geheel blijven en de compositie hinderlijk verbreken. Het maakt den indruk dat de schrijver, verliefd op zijn gemakkelijke welbespraaktheid, geen eind kan vinden voor zijn tirades. Een goed vriend moet Heyermans verrassen met het nuttigste geschenk: een schaar.

Maar het is de vraag of zelfs de schaar het stuk kan redden.

Want hoeveel coupures ook worden aangebracht, het valsch gevoel kan niet worden weggesneden. Dat breekt in iedere wending van de gedachte, in iedere definitieve situatie naar buiten.

‘Dageraad’ is het spel-van-het-valsch-pathos.

[p. 232]

Tegen zooveel onwaarschijnlijkheden, tegen een zoo lichtvaardig omspringen met de werkelijkheden van het leven, tegen zooveel willekeur zijn zelfs de beste tooneelspelers niet bestand Ook de verbeelding heeft haar logica en ook de droom heeft haar realiteiten.

Lucas die in het bergland woont, leeft als al zijn dorpsgenooten van het poppensnijden. Het is een schamel bestaan, maar men heeft zijn brood. Lucas is een droomer. Hij is een vinder en hij construeert een rad, dat door den stroomval bewogen wordt en dat de productie vertienvoudigen en vergemakkelijken zal. Hij voorspelt zijn makkers een gouden toekomst van gezondheid en overvloed. En de makkers dragen hem op hun schouders in triomph door het dorp. Lucas, de eereburger.

De landsheer hoort van de uitvinding. Hij laat zich de constructie uitleggen en koopt van Lucas het geheim. Het rad wordt gebouwd Het werkt, het produceert. Het brengt rijkdom aan enkelen, aan den heer, aan Lucas. Het brengt nijpende armoede en broodsgebrek aan de poppensnijders van het dorp. Zij bezoeken Lucas Zij bezweren hem terug te keeren. Zij bedreigen hem. Maar de uitvinder, trotsch op zijn macht en zijn geestkracht, is overmoedig. Het oproer breekt uit. De kerk, het landhuis, het rad, voor hen de symbolen van macht en onderdrukking, gaan in vlammen op. Het razende volk dringt bij Lucas binnen Het volk wil wraak en het wil hem vermoorden. Op dit laatste oogenblik wordt Lucas' schoonzusje, die hem liefheeft, van blind ziende. Dit wonder redt den poppensnijder. En brengt aan Lucas - de bevestiging van zijn inkeer. Hij ziet nu dat de eigen zelfzucht hem tot den ondergang bracht. Hij wil met Marjolem een nieuw leven beginnen.

En zij gaan aan de andere zijde der bergen zoeken naar een nieuw geluk voor hen beiden en voor de gansche menschheid.

Bijfiguren zijn de geldgierige vrouw van Lucas, die hem verlaat, de statige en sobere grootvader, en Wolf, Reus en Pioen, de kameraden en vakgenooten.

Men ziet de stof biedt vele mogelijkheden. En wat blijft er van over? Niets dan een schal van woorden in de ooren.

Jan Musch had momenten van zoo groote ontroeringsmacht dat men met angst en verrukking naar hem opzag. Maar tot een levend mensch, een éénheid, kon zelfs hij deze Lucas niet maken. Deze rol is een bedenksel. En geen menschenmacht kan aan een bedenksel adem en zielsdrift geven.

Mevrouw Lobo was vóór dezen nog niet zoo vol kuisch en sterk gevoel, zoo rijk-genuanceerd in haar uitbeelding. En nooit zoo subliem en bovenwereldsch als toen, dat ééne oogenblik, het wonder haar aanraakte. Die ééne seconde is een gang naar den schouwburg waard. Lobo was met waardig heid en innig-begrijpen de grootvader, de oude Adam. Willem van der Veer, de opstandige Pioen, gelijkt, met zijn geweldige figuur en zijn machtige

[p. 233]

stem - hij heeft op ons tooneel de warmst geintoneerde stem - een bezetene en een bezielde uit de dagen der Fransche Revolutie. En wanneer de opgewonden makkers binnen komen en zij, in stede van toe te springen op den gehaten vijand, zich laten weerhouden door woorden, door de toespraken van Adam en later van Lucas, dan is dit niet sijn fout, maar die van den schrijver.

Phyllis.

Wanneer in Maart Mevrouw Else Mauhs gaat jubelen, dan zal er zeker een prachtig bloemstuk uit Huis-ter-Heide komen met op het kaartje. Mr. C.P. van Rossem. Want die zal de eerste zijn om te bekennen dat het succes van zijn blijspel ‘Phyllis’ voor een groot deel te danken is aan het lieve en pimpante spel van deze actrice. Trouwens in dit stuk is iedere rol goed bezet en men bewondert even zeer het oude heertje - dat nog wel een groen blaadje lust - van Ko Arnoldi, als de Vlaamsche ‘huisgenoote’ van Mevrouw Ranucci-Beckmann, de jonge, oude oom die het leven kent van Cor Ruys, als de rejected lover van Chrispijn Jr.

Maar als ik begin met mijn bewondering voor de vertolkers uit te spreken beteekent dat nog niet dat Van Rossem quantité négligeable is.

Deze schrijver heeft drie verdiensten. hij weet wat een stuk is, hij weet hoe een dialoog geschreven wordt en hij weet wàt hij kent

Phyllis is een welgeschapen blijspel, met alle eigenschappen, die wij daarvan verwachten. Het blijft voortdurend op dezelfde hoogte en het boeit en vermaakt ons tot het einde toe.

Het gesproken woord heeft bij hem altijd tinteling en draagkracht. En hij doet niet gewichtig, niet symbolisch en niet litterair. Wij weten wat wij aan hem hebben en hij weet wat hij wil.

Phyllis is een Nederlandsch ‘boulevard-stuk.’ En wij hadden het voor dezen niet mogelijk geacht om in het Nederlandsch ‘boulevardstukken’ te schrijven. Maar als men vraagt om den schouwburg te verlaten innerlijk rijker en nog nadenkend over nieuwe waarheden en nieuwe beschouwingen, dan begrijpt men de bedoeling van den schrijver niet, dan doet men Van Rossem onrecht.

De Distel.

Het stuk is van Robert Sandek, en de Nederlandsche bewerking is van Jan Fabricius. Het resultaat van de samenwerking is een onsamenhangende klucht, die erg gedéracineerd aandoet. Men verplaatst een handeling niet zóó maar van het een of ander Oberbayern naar de Hollandsche laaglanden. Maar men is Royaards dankbaar omdat hij Mevrouw Kerkhoven - Kling een mooie kans gaf. Deze actrice was vroeger lief en schuchter, maar altijd wat ijl en bleekjes.

Nu toonde zij zich vol levenslust, bewegelijk en echt, gezond gevoelig. Zij vond nu accenten, die haar vroeger vreemd waren en gebaren, waaraan

[p. 234]

zij vroeger niet denken kon. Mevrouw Kerkhoven maakt een gelukkige ontwikkeling door en wij zijn daarvan de gelukkige getuigen.

Kerkhoven speelde de rol van ‘Pietje’, de geciviliseerde landlooper, met losheid en meeslepende opgewektheid. Zoo heeft ieder ongeluk nog zijn gelukje. En men weet het nu eenmaal: het genot en de schoonheid vinden we in den schouwburg tegenwoordig eer in het spel en in de spelers, dan in de innerlijke waarde van de stukken.

Greshoff.