Groot Nederland. Jaargang 15

[p. 690]

Literatuur.

G. Bolkestein, De paedagogiek aan de Nederlandsche universiteiten; Amsterdam, W. Versluis 1915. Prijs f 0,40.

Dit boekje is wat het zich noemt: een bijdrage tot de Nederlandsche onderwijsgeschiedenis, doch niet wat het lijkt: een brochure. Men verwacht toch van een vlugschrift een bewering, een uiteenzetting, geenszins dat de schrijver zich ‘met opzet’ zal bepalen ‘tot wat geschied en gedaan is’, tot een ‘zuiver historisch overzicht’. In het Rapport der Staatscommissie tot reorganisatie van het onderwijs wordt gezegd, dat paedagogische opleiding voor het leeraarsambt tot dusver ten onzent onbekend was; de heer Bolkestein gaat met de stukken aantoonen, dat de commissie zich vergist. Er is, lang geleden, in 1827, een rapport uitgebracht door een zekeren Mr. van Ewijck, en een Koninklijk Besluit uitgevaardigd, tengevolge waarvan de aanstaande gymnasiumleeraren de kunst van lesgeven hadden behooren te leeren. Maar aangezien de zorg daarvoor was opgedragen aan de professoren der universiteiten, de meest absolute en meest onverantwoordelijke machthebbers in ons land, en aangezien ze zich als rechtgeaarde professoren niet in het minst om lesgeven bekommerden, kwam er van de zaak niets terecht. Latere pogingen te Amsterdam en te Utrecht mislukten eveneens. Dat alles is leerzaam en treurig, zooals de meeste leerzame dingen. Maar hoort het wel in een brochure thuis?

Laten wij ons niet door den schijn bedriegen! De prijs bewijst geenszins dat op een groot debiet gerekend is. Veertig cent is wel weinig, maar ligt toch niet ver van het maximum, dat een goed gesalarieerd Nederlander voor zijn boeken besteedt. Schrijver en uitgever hebben het boekje misschien onder het bereik willen brengen van hen, die bij de reorganisatie van ons onderwijs betrokken zijn. En daar kan het voortreffelijk werk doen! Geen gezonder lectuur voor wetgevers en deskundigen dan dat relaas van de totale mislukking der zwakke pogingen, om aan een van de drie, volgens de Staatscommissie eigenlijk van zelf sprekende voorwaarden voor goed onderwijs te voldoen. Men kan wel regelen en bepalen, doch wat geeft het, als de menschen ontbreken, die tot de uitvoering in staat zijn, als de geest ontbreekt bij hen, die er van doordrongen behooren te wezen? Men kan wel docenten willen kweeken, maar wat zal men

[p. 691]

bereiken, als de gymnasiale en burgerschoolautoriteiten niet genoeg belangstelling in het gymnasiale en burgerschoolonderwijs hebben, om hun inrichtingen voor de onmisbare praktische oefeningen beschikbaar te stellen?

Dr. F.H. Fischer.

‘De van Beemsters’, Geschiedenis eener Familie, door Gerard van Eckeren.

Gerard van Eckeren is eigenlijk een artiest. - Nu ik deze woorden zoo zie staan, komt er in mij een aarzeling. Kan men ‘eigenlijk’ een artiest zijn? Men is een artiest of men is het niet. Toch is hetgeen ik hierboven zei, de directe en dus wel zuivere reflex in mij, nadat ik de twee deelen van ‘De van Beemsters’ uit heb gelezen, met als achtergrond het kennen van het andere werk van Gerard van Eckeren. Het eerste boek dat ik van hem las, was ‘Duistere Machten’. Dit boek vond ik als geheel gaaf, gaver dan zijn latere romans. Het was een niet door tendenz gekleurde uiting, die in naturalistische richting veel deed verwachten. Een schets van hem uit dien tijd ‘Fietje's ergenis’ was in denzelfden geest geschreven. Later is van Eckeren voor mijn gevoel minder gaaf geworden. Zijn werk kreeg een ‘kleur’ die er bovenop lag. Ik heb er niets tegen, wanneer een auteur, geloovig Christen zijnde, Christelijk doorvoeld werk maakt; maar de Christelijkheid moet het werk dragen en niet gedragen worden door het werk: ze moet er niet bovenop liggen als op een presenteerblad. Ze moet uit het werk opgeuren. Dit nu doet de godsdienstigheid in de latere romans van van Eckeren niet; tot groot nadeel van het werk zelf.

Gerard van Eckeren is vóór alles ‘beschrijver’. En als hij beschrijft, is hij artiest. Dan vindt hij klare taal en zeggende zinnen. Dan zegt hij bij voorbeeld: ‘het water lokte met zijn koele klokkeling tegen de houten beschoeiïng’, en spreekt van ‘stuntelige karren’ en van ‘de teer-bronzen huid van het water’ dat, door even- aanrakende vliegjes, ‘licht gekwetst, telkens rilde;’ dan zegt hij kortom dingen die ons direct met intensiteit verplaatsen in of bij 't geen hij aanduidt. Maar als hij conventioneelvroom- gevoelsleven gaat vertellen van menschen, of zelfs maar als vooropgesteld ‘gevoel’ wil geven, dan is hij opeens dilettant, want onwaar en dus zonder intensiteit. Op pagina 23 onder anderen, vind ik: ‘De bruine oogen - dat waren nog geheel de oogen van Aaltje van den Berg. Als Aaltje je aankijkt, kan je aan niks leelijks denken, zeiden de vriendinnetjes vroeger op school. En: als moeder je aankijkt, dan moet je altijd denken aan wat goeds of moois, was 't oordeel van de kinderen Beemster.’

[p. 692]

Hier geloof ik Van Eckeren niet. Hij gelooft zèlf niet, wat hij daar schrijft en daarom geloof ik hem niet. Dergelijke oogen bestaan, natuurlijk; maar geen ‘vriendinnetjes’ zeggen zooiets tegen elkaar. Ze voelen 't nu en dan bijna onbewust; maar zeggen? Dat zou heusch onecht van echtheid zijn. Ook de kinderen Beemster kunnen het voelen; en 't is mogelijk dat ze blozen, als de bewuste bruine oogen in hun oogen zien; of dat de blik van hun oogen wankelt in den dan zeker wel zeer zuiveren blik van Aaltje's oogen; maar dat ze tegen elkaar dit brave-Hendrik-zinnetje zouden zeggen, lijkt me onmogelijk.

En stel u voor een aanstaande jonge moeder, aangedaan door lenteweelde die ze om zich heen ziet, zich uitend als volgt: ‘O, Nout, de zomer!’ juichte Aleid. En zachter, van 't venster zich weer afwendend: ‘Verbeeld je, dat 't kindje vandaag eens zijn intreë deed: een lentekindje...’

Dit is de allernaarste ‘boekentaal’ uit de onware romantische belletrie van vóór tachtig. En dit schrijft dezelfde auteur ‘eigenlijk artiest’, die eenige paginaas verder zegt: ‘De jonge zon gleed tastend langs de grauwe schonken der zijvleugels’ (van een kasteel); en: ‘Dan, zoo, het hoofdje terzij, het armpje voor de oogjes geklemd, liep hij langzaam vooruit tot hij tegen 't wachtend lichaam van zijn vader stuitte, en zich met een verlegen lachje in diens armen vallen liet.’ Ook wat er verder van het kind, Johannes, gezegd wordt, teekent heel juist en geeft vooral het eigenaardige in dit kind weer. ‘Het deed eigenlijk nooit veel anders dan zijn blokken, zijn beestjes, een voor een bedachtzaam opnemen en langzaam ronddraaien in zijn dunne, bleek- doorschijnende vingertjes.’

Opmerkelijk is ook, dat de auteur, zoodra hij bezig is met de conventioneel-vrome menschen uit zijn roman, die, naar Van Eckeren ons laat hooren ‘de tale Kanaäns’ spreken, zelf ook in een stijven schrijftrant vervalt, in een schrijfwijze zonder innerlijke beweging. Bij voorbeeld: ‘doch door de financieele débâcle zijns vaders was dit onmogelijk geworden.’ Soms lijkt 't zelfs, of van Eckeren den draak steekt met de vromigheid. Als men de volgende regels leest, mòet men dit haast denken. Van Eckeren laat zijn dominee neerknielen ‘in het donker van zijn studeerkamer;’ en hij laat hem bidden ‘O God, trouwe Vader, Gij die de wegen der menschenkinderen effent, die ook mijn pad tot hiertoe hebt voorspoedig gemaakt, ik bid U: geef mij de wijsheid die van boven is in alle ding. Zie of in mij een schadelijke weg is, Vader, en leid mij op den eeuwigen weg. Om Jezus wil, Amen...’

Dan volgt er op dit toch dunkt me nogal ernstig bedoeld gebed:

‘Toen ging hij naar beneden, pompte zijn fiets op en reed weg.’

Werkelijk, hier moet de lezer toch even glimlachen. Een biddend mensch, namelijk een mensch die echt bidt, zal toch nog wel even wachten na dit ‘Amen’ voor hij naar beneden gaat om zijn fiets op te pompen. 't Is

[p. 693]

dan ook werkelijk een opluchting als de kinderen van dominee Van Beemster aan 't woord komen. 't Eerste gaan van Johannesje naar school is heel aardig. Johannes leeft; maar hij is ook niet conventioneel. Hij voelt werkelijk, evenals Juut, later. Heel jammer is weer de spreekwijze waarin Van Eckeren Johannes laat vervallen hier en daar. Dialoog is niet de kracht van Van Eckeren. Alleen waar hij ruw durft te zijn, gaat 't weer goed: daar verschijnt ‘spreektaal.’

Het aanzwellen van verzet in Johannes tegen zijn vader, den dominee, is niet geteekend, niet genoeg tenminste; zoodat de uiting onverwachts en als er-bij-gehaald aandoet.

Mevrouw Witteveen is een onbegrijpelijke schepping van Van Eckeren. Het is niet uitgedrukt, wat hij met haar wil, noch wat zij in het boek noodig heeft. Zij is niet gaan leven en oefent als bijfiguur geen invloed uit op de hoofdpersonen. Van haar zou een op zichzelf staand schetsje niet onbeduidend hoeven te zijn. Zij zou tot een tragische figuur kunnen worden. Zooals de auteur haar heeft laten blijven: een uiterlijkheid waar we tegenaan zien, vind ik haar aanwezigheid in het boek overbodig; hoewel het bezoek van Johannes bij haar, als zij geldgebrek heeft, wel aardig is, aardig máár... onnatuurlijk; want ze moet toch allicht eens bang zijn, dat Johannes haar vertrouwelijke mededeelingen bij zich thuis zal vertellen.

Het geheele tweede deel doet aan, alsof 't uit aan elkaar geregen fragmenten bestaat. Dat dagboek plotseling van Johannes, waar de roman ook mee eindigt, is een goedkoope manier om de psychologie van Johannes duidelijk te maken. ‘De geschiedenis eener Familie’ moet niet eindigen met de eenzijdige woorden uit een dagboek van een der leden dier familie over zichzelf.

En tòch... is Gerard van Eckeren ‘eigenlijk’ een artiest. In den roman cursiveert hij een paar maal zinnen die aantoonen dat hij in staat is de Eeuwigheid der dingen geestelijk aan te voelen. Deze cursieve zinnen zijn zoo treffend, dat de lezer even opgeheven wordt in 't bovenzinnelijke. De gevoelige lezer tenminste: de lezer die op den hoogsten top van zijn gevoelsintelligentie soms even weet, dat er een Waarheid is boven allen Waan uit.

En niet alleen om de vele klare en juistzeggende dingen noch enkel om die gecursiveerde zinnen vind ik Van Eckeren ‘eigenlijk’ een artiest. 't Is ook om iets onzegbaars, in dezen roman bewasemd door slordigheid en subjectiviteit, maar dat toch telkens even doorbreekt als 't stralend staal van een wapen verborgen achter een gescheurde en gelapte jas

Ik zou willen dat Gerard van Eckeren die jas uitdeed!

Marie Metz-Koning.