Groot Nederland. Jaargang 15

[p. 337]

Literatuur.

Dr. J. Knuttel: Bloemlezing uit Nederlandsche schrijvers sinds de Renaissance. Deel II en III Amsterdam, S.L. van Looy 1915 en 1916.

Mijn eerste gewaarwording bij het inzien van het tweede deel, dat over de 18e en 19e eeuw handelt, ongeveer tot 1885, was een gevoel van opluchting. Doodsbenauwd was ik geweest, dat de Verzamelaar (gelijk hij zich noemt), die in de 17e eeuw zoovele vergeten vernuften aan een goede positie had geholpen, in de achttiende daden van ‘eenvoudige rechtvaardigheid’ zou bedrijven. Men weet dat Kloos, de heer Kloos, onze Willem Kloos, eens koning der dichters, thans emeritus, onder genoemd devies in 1909 een héél licht paars bandje met gouden stempel in de wereld zond, waarin hij acht bleeke schimmen uit den pruikentijd poogde te releveeren, door met zwart krijt hevig de lijst te bekrassen, waarin Jonckbloet ze gezet had. Die arme letterprofessors! Ze hebben bij mijn weten nooit eenigen invloed op den smaak van het publiek uitgeoefend, en toch zijn zij het die 't ontgelden moeten als de gewone lezer geen pleizier heeft in verzen die, wèl beschouwd, eigenlijk heel mooi zijn, doch daarentegen zoo gewoon weg beschouwd heel vervelend. Kloos zegt, dat die achttiendeeeuwers menig zuiver gevoelden regel geschreven hebben en als Kloos het zegt zal het wel waar zijn. Maar wat hebben wij daaraan? Een dichter moet zuiver voelen en zuiver hooren om te kunnen zeggen wat hij voelt. Maar de man, die dat kan is wel een sympathiek mensch, maar nog geen dichter. Hij is eigenlijk niet anders dan een menschelijk fotografietoestel en zijn werk laat ten slotte even koud als een foto uit ‘Ons heerlijk mooi Nederland’.

Het is nu wel waarlijk tot vervelens toe bewezen, dat een zuiver voelende man even onbelangrijk van geest kan zijn als een zuiver voelende vrouw.

Of het nu jalousie de métier is, of overtuiging of plaatsgebrek, de heer Knuttel heeft kloekmoedig den schijn van onrechtvaardigheid op zich geladen, en van de achttiende eeuw nog één minder opgenomen dan gebruikelijk is; Onno Zwier van Haren. Onze dank! Daarentegen ware van Van Alphen en Bellamy minder meer geweest.

[p. 338]

De bescheidenheid, die ik als criticus in acht wil nemen - juist omdat in onze eeuw het gezag der kritiek zoo belachelijk groot is - kan niet verhinderen dat onder de lectuur der specimina uit de romantische periode een verwondering bij mij opschiet, die zich uitrekt tot een groot vraagteeken. Niet dat ik mij niet zou kunnen voorstellen, dat een voortreffelijk docent uit dit boek heel wat, misschien zelfs een inzicht in dit tijdperk zou kunnen halen; wat vermag zulk een kostelijk mensch al niet, als hij tegelijk een geroutineerd letterkundige is, en een intelligente hoogste klas vòór zich heeft? Maar hoe zal het gaan, als het Dr. Knuttel werkelijk gelukt, in de huiskamer door te dringen, alleen en onverzeld? Het vermogen, uit deze stukjes - een hoofdstukje van dezen en een paar versjes van dien - het karakter der litteraire figuren te halen, mag natuurlijk bij den lezer niet ondersteld worden, daar hij anders Dr. Knuttels bloemlezing niet noodig heeft. Ik wil gaarne toegeven, dat de leek zich van Geel, Kneppelhout, Ten Kate, De Génestet, Busken Huet, Vosmaer, Gezelle, dank zij des Verzamelaars uitstekende keus een redelijk goede voorstelling kan maken. Maar ik wil den lezer zien, die daarin slaagt bij Van Lennep, Potgieter, Bosboom-Toussaint, Beets, Schimmel of Multatuli. In het algemeen is het onbegonnen werk, iemand een idee te willen geven van de figuur van een Potgieter, een Multatuli, en zelfs van een Da Costa en Alberdingk Thijm, met behulp van een paar bladzijden in een bloemlezing, uitsluitend uit een letterkundig oogpunt gekozen, is het dwaasheid iemand een idee te willen geven van een roman, door er een aardig hoofdstuk uit over te schrijven. Dr. Knuttel weet dat natuurlijk ook wel. Het karakter van personen en belangrijke werken te doen kennen, dat heeft hij nooit ondernomen. Maar wat dan? Den algemeenen gang, de ontwikkeling onzer litteratuur? Ongetwijfelt bedoelt hij dat, want hij noemt zijn werk een leidraad. Dus een ontwikkelingsgang, maar zonder kennis der domineerende persoonlijkheden en der belangrijkste werken. Wel terecht noemt men zooiets een gang: alle deuren komen er op uit, doch men kan er een geheelen middag in doorbrengen, zonder eenige voorstelling van het huis te verwerven. En was het nog om het huis zelf te doen, dan kon Dr. Knuttel, door telkens even een deur open te zetten, den bezoeker nog van dienst zijn. Doch uit zulke scheeve binnenkijkjes geest en atmosfeer der bewoners te destilleeren, dat is toch zeker niet het werk van den eersten den besten nieuwsgierigen bezoeker.

Moge de bloemlezing weer worden wat ze oorspronkelijk was: een keur van bloemen, gekozen ter wille van zich zelf alleen, en geen herbarium. Een leerboek als leidraad kan goed zijn als wetenschappelijk hulpmiddel, zooals Müllenhoff en Scherers Altdeutsche Sprachproben, Wackernagels Deutsches Lesebuch, of ten onzent Leopold's ‘Van de Schelde tot de Weichsel’, waarin men de ontwikkeling en differentiatie der taal kan

[p. 339]

gadeslaan. Leerlingen of leeken een leiddraad door de litteratuurgeschiedenis te willen geven met behulp eener keur van goede stukken, is hetzelfde, alsof een botanicus een schoone bouquet ging samenstellen uit typische vertegenwoordigers der voornaamste plantenfamilies: het botanisch belangrijke zou vaak ontbreken, omdat het niet in een bouquet ging en mooi zou het niet worden, omdat er van alles wàt in moest. Zelfs de show-collection van een museum is nog iets anders dan een étagère.

Het derde deel, dat de modernen tijd behandelt, lijdt, voor zoover het reepjes uit romans of tooneelwerken geeft, aan hetzelfde euvel als het tweede. Wat overigens het meest opvalt is des schrijvers stijve terughouding tegenover de jongeren. Van hen is Van Schendel de eenige, die waardig werd geacht, ongetwijfeld ter wille zijner snel verworven reputatie; hij geniet echter blijkbaar bijzondere bescherming, want hij is ook de eenige, wiens geboortejaar en uiterlijke levensloop aan de profane blikken der lezers onthouden worden, en een der weinigen, die zijn korte karakteristiek met onverdeeld genoegen lezen zal.

Die terughouding kwam den anderen ten goede; er is uit Perk, Kloos, Van Deyssel, en een paar anderen nog al een flinken greep gedaan. Van Eeden en Heyermans moeten het boeten, dat ze zoo weinig voor school en huiskamer geschreven hebben. De kleurlooze smarten van Heléne Swarth nemen ten deele hun plaats in. Maar over den smaak valt niet te twisten; er staat althans één heel mooi vreugdelied van haar in. (De Klokken).

Wat zijn er toch bitter, bitter weinig gedichten geschreven, die zonder stoornis tot den laatsten regel boeien!

Dr. F.H. Fischer.

P.H. Van Moerkerken. André Campo's Witte Rozen. Amsterdam, P.N. Van Kampen & Zoon. z.j.

Aan de naturalisten heeft men vaak verweten hun ondiepte, hun gemis aan ‘wezenlijkheid’, hun leege photographische nauwkeurigheid. Dat geschiedde door hen, die een ideaal bezaten van een meer synthetische beschouwing des levens, van meer ‘hart’ en ‘gevoel’ bij wat minder ‘oog’ en die den roman als een kunstrijke compositie wenschten te zien, niet als een simpel verslag van natuurlijke feiten, met een inventaris van natuurlijke voorwerpen annex. En zij hoopten, die naturalistenhaters, dat

[p. 340]

hun ideaal verwerkelijkt zou worden, als eenmaal de naturalistische bui over was, in romantische werken van diepere levenswijsheid en inniger gevoel.

Maar dat is grootendeels illusie gebleken. De kunstenaars, bescheidener geworden in het besef hunner zwakheid, die het gansche leven niet meer aankon (zij hadden het hier maar zelden aangekund) retireerden naar het gebied dat zij meenden te kennen en te beheerschen: de eigen ziel en haar lotgevallen, en van toen af werden de epische werken alle min of meer autobiographisch, als objectieve werkelijkheid toebereide episodes van eigen gemoedervaring en lyrische zielsbelevingen. Dat was wel een inkrimping van het romantisch terrein en zelfs een beetje een vervalsching, doch zoolang er kracht en gloed bleek uit te gaan van die eigen-ik-ontboezemingen kon men er mee tevreden zijn, oordeelend dat echt lyrisch gevoel altijd nog veel beter is dan een zielloos verslag van onbelangrijke werkelijkheid. Maar als nu het eigen echte gevoel maar zwak en de epische bijvoegselen totaal onbelangrijk zijn, begint ons deze romanschrijverij toch wel te vervelen, als pretentieus en onbenullig, sentimenteel en kinderachtig. Door dit maakwerk der romantische omkleeding, de werkelijkheidsaankleeding, zien wij heen en de lyriek lijkt ons toch niet belangrijk genoeg een heel boek te vullen, d.w.z. een onwaarschijnlijk episch verhaal aannemelijk te maken. En ook nemen wij het den auteur bijna kwalijk, dat hij ons toelaat zoo onbescheiden te neuzen in wat maar heel erg op nauwlijks bezonken eigen ervaring gelijkt. Wij wenschen niet indiscreet te zijn en vooral: wij wenschen onze klein-menschelijke nieuwsgierigheid niet te verwarren met literatuurbelangstelling....

Het is het jongste romantische werk van den heer Van Moerkerken - de opmerkzame lezer heeft het reeds bevroed - dat de bovenstaande bezwaren deed geboren worden al is het dit boek waarschijnlijk niet alleen. Maar deze André Campo is een heel zuivere vertegenwoordiger van een onaangename soort en daarom zoo kenteekenend. Wat enkel hier echt lijkt is de plotselinge passie van een al ouderen, men zou zeggen ongenaakbaar ernstigen, rechtzinnig zedelijken man voor een lieftallig, gemoedsvol en geestdriftig actrice-danseresje. Waar het allengs aangloeien, branden en schroeien van dat gevoel beschreven wordt en de aschgrauwe gevoelsleegte na den dood van het vrouwtje, daar heeft de schrijver hier en daar treffende en meestal zuivere klanken gevonden voor dezen ‘binnenbrand.’ En wij ondergaan inderdaad den indruk van het hopeloos-onsociale van zoo een ongeval, waarbij het beste, dat in een mensch leven kan, versmoren moet of anders een geheel leven van overtuiging en arbeid wordt weggevaagd. Naar de wijze der naturalisten besluit het boek zonder zich te bekommeren om een oplossing, in 't algemeen of in 't bijzonder, en dat brengt dan zeer wezenlijk bij tot den troostloozen indruk uit lotgevallen,

[p. 341]

die.... ons toch eigenlijk maar weinig schelen kunnen. Want de man, André Campo, is een blank gebleven en het vrouwtje, Lize Amsberg, schijnt ons zelfs niet eens omtrokken, of allicht misteekend. Er komen interessante opmerkingen over een acteurspersoonlijkheid, die het midden houdt tusschen Bouwmeester en Royaards en er is ook nog een proeve van een romantische figuur: Dr. Noël. Doch deze personages, met al wat er verder aan bijwerk is (het openluchtspel, de Judithopvoering enz.) zijn zoo schraal en dor en vaag, zoo neutraal en onbelangrijk geschreven, dat wij hier niets hooren dan het flauwst mogelijk praeludium op dat navrante liefdeswijsje aan het slot: de ongewenschte, ongeoorloofde, triestig heimelijke liefde - de eerste och arme! - van een vreesachtigen zwakken man, met handen en voeten aan het maatschappelijke gebonden. Maar dit is geen roman. De heer V.M. doet een ietwat ongepast beroep op onze phantaisie en algemeen menschelijk medelijden, onder het voorwendsel van literatuur, waartegenover wij wenschen te stellen, dat voor ons niet elk gevoel een kunstemotie is en het beter ware dien weg van het slappe eigen-zielsnaturalisme nu eindelijk te verlaten.

F.C.