Groot Nederland. Jaargang 15

[p. 226]

Dramatisch overzicht.

Eva Bonheur.

Men mag in dezen tijd weer spreken over de ‘strekking’ van een letterkundig werk. Gelukkig voor wie over Herman Heyermans en zijn laatste tooneelspel Eva Bonheur moet schrijven. Want kunstwaarde heeft dit niet. Het is een arbeid van louter vaardigheid en speculeeren op de ‘gevoeligheid’ van de menigte. En het succes is slechts gebaseerd hierop en op enkele grove grapjes die er altijd ingaan en die de auteur in de povere vreugde over zijn vondst tot het ergerlijke toe herhaalt. Liebfrauenmilch wordt door Eva Bonheur met hardnekkigheid en nadruk Lieve-Vrouwe-d'r-melk genoemd. Dit klinkt sommigen niet al te kiesch in de ooren en het is dan ook karakterstiek voor een bepaald soort humor.

Er blijft dus over het ‘probleem’.

Dit nu geeft ons een beeld van een even typische als verwerpelijke huwelijksmoraal en het wordt voor dezen auteur de aanleiding om ons te overladen met zijn onnederlandsche sentimentaliteit en zijn onnederlandsche rethoriek.

Het tooneel - dat is één van de ‘vondsten’ - is door een horizontale lijn in twee regionen verdeeld. Beneden huist Jasper, een edelaardig koopman in opgezette dieren met zijne vrouw en een eerzaam dochtertje. Het is een gelukkige familie, door liefde saamgebonden en de zielenadel is er niet van de lucht af. De bovenverdieping werd verhuurd aan Eva Bonheur, een kijfzieke en kwaadwillige juffrouw met een hoogkattenburgschen tongval. De vrouw van Jasper heeft echter gespeculeerd - stilletjes - met geld van de boven buurvrouw. Dit geeft aan Eva Bonheur een overwicht op de gelukkige familie, dat zij geen oogenblik ongebruikt laat. Wij zien nu duidelijk de tegenstelling tusschen braafheid en ondeugd, welke laatste eigenschap des gemoeds wel een korte tyrannie kan uitoefenen, maar die ten slotte, dat heeft reeds zooveel stichtelijke lectuur onomstootelijk bewezen, wordt overwonnen door de deugd. Ja, de zaak zit nòg dieper. Onder de streep zien wij den goeden mensch in innig verkeer met de natuur en het natuurlijke leven. Daarboven huist zij, die de natuur slechts kent als de verschrikking van muizen en donderbui.

De dochter is echter verliefd op een musicus. Een man met een reëelen zin voor het leven, die voor de luidruchtige tante Eef weinig welwillendheid

[p. 227]

heeft en die, niet zonder reden, opschrikt als hij hoort hoe de familie van Jasper, die hij goed-gesitueerd dacht te zijn, bij Eef in het krijt staat. Hij ontvlucht, evenmin zonder reden, een feestmaal waar tante Eef zich bedrinkt en allerwalgelijkst gedraagt.

Na drie dagen komt hij terug. Hij heeft over alles nagedacht. Hij heeft zich zelve zuiver tegenover de nieuwe verschijnselen uitgesproken en stelt eerlijk en klaar voor Miep te trouwen aleer hij naar Amerika zal vertrekken. Maar Miep wil niet meer en Jasper vindt het goed dat zij niet wil. Hij houdt een lange redè vol valsch gevoel tot den jongen musicus terwijl hij op ostentative wijze met een doodshoofd goochelt.

De musicus gaat, een beetje benepen, door de achterdeur af. En de gelukkige familie blijft weenende in elkanders armen achter met de hoop op een onechte baby.

Een vriend zeide mij: er is in het tooneelspel slechts één sympathieke figuur en dat is Nanning Storm, de musicus.... Deze voorstelling is wellicht overdreven. Want Heijermans heeft tè veel moeite gedaan om hem als een afschrikwekkend voorbeeld - zwart tegen wit - naast de edele familie te stellen. Maar dit is zekerheid: Nanning Storm is desondanks de eenige echte, gezonde, werkelijke figuur.

Hij is een volmaakt eerlijk en nuchter man, voor wien de wereld niet is opgebouwd uit sentimenteel proza en schijnbaar-diepzinnige theoriën. En zijn moraal, die het huwelijk, gebaseerd op een rustige genegenheid, begrijpt als een maatschappelijk contract, staat hoog boven de opvattingen van een Jasper, den natuurmensch, die liefde als eenige huwelijksvoorwaarde noemt en die niet schroomt zijn kleinkind voor altijd van den vader te scheiden en het als een onregelmatig lid in het maatschappelijk verband te schuiven.

De liefde is in het huwelijk het ontbindende element. Het is drift en verlangen, en kent geen orde. Het huwelijk is rust en een stil ineenvoegen van teedere gevoelens, innige herinneringen en gemeenzame belangen.

De liefde is een brand en een vernietigende kracht. Het huwelijk is een langzame en geduldige opbouw, waar zij die bouwen nooit zich zelve en het eigen geluk zoeken, maar slechts de schoonheid, de evenmaat en de duurzaamheid van het levende werk: de familie.

Paul Adam teekent in zijn uiterst merkwaardigen roman ‘Stephanie’ - met de nog merkwaardiger voorrede (alleen in de editie van 1913 opgenomen) - deze tegenstelling scherp en nuchter. De familie die met zorg is opgebouwd op stellige maatschappelijke en moreele grondslagen tegenover het bohemienhuishouden dat het gevolg is van een huwelijk-uit-liefde. En overtuigend bewijst hij de kracht en de adel van een hoog maatschappelijk besef naast de wanorde van de natuurlijke hartstochten, die onbeheerscht en onbegrepen, het lot der kinderen op zeer noodlottige wijze beinvloeden.

[p. 228]

Want: la famille, la société, telles que nous les constitua le jurisconsulte de Rome reposent sur la conception du patrimoine et de l'héritage.

Het verwondert niemand dat een Herman Heijermans de partij van de wanorde kiest. Maar het behoeft ook niemand te verwonderen dat er menschen zijn die deze propaganda voor het ‘vrije uitleven’ der instincten zeer verderfelijk vinden. En tegen deze erfenis van een mateloos individualistischen tijd zullen zij nog vele jaren te strijden hebben.

Vooréérst blijft Jasper, met zijn dochter, zijn onecht kleinkind en zijn romantisch natuurgevoel nog een held en Nanning Storm een kwade cynicus. Want mooie, hemelsblauwe woorden - al zijn ze nog zoo ijl en ledig - inponeeren meer dan nuchtere, harde, directe feiten.

* _* *

Jan Musch speelde den Jasper. En hij deed het onmogelijke om van deze bleeke manke boekenfiguur een man te maken. Dat is de kunst van Jan Musch. Hij geeft van zijn warme levensoverdaad zoo gul en zoo weloverwogen dat hij schimmen tot menschen van vleesch en bloed verdicht. Ik bewonder in zijn spel het evenwicht, den goeden smaak en de uitwerking, die zóó doorgevoerd is dat elk détail in het geheel een waarde en een plaats krijgt.

Musch was een Spaansche Brabanber vol belachelijken zwier; belachelijk, tòch menschelijk en echt. Hij is in dit benepen milieu de benepen manke vader en hij is ook wéér menschelijk en echt. Door dit vast te stellen erkent men bovenal de groote verdiensten van een acteur, de veelzijdig en afwisselend, in iedere rol een nieuw symbool schept en die in de wisseling der maskers nooit zich zelf verliest. Er is een éénheid in al zijn uitingen: dat is de innerlijke kracht - het vuur en het verlangen - van zijn jonge en rijke persoonlijkheid.

Zoo werd de in het algemeen goede vertooning van Eva Bonheur, waarmede Herman Heijermans het lage succes van ‘Tropenadel’ heeft gezocht, door de aanwezigheid van Jan Musch toch nog een genot. Dat ons nadien te pijnlijker den kwaden zin en de geringe bekoring van dit tooneelspel in de herinnering dringt.

GRESHOFF.