Groot Nederland. Jaargang 15

[p. 221]

Literatuur.

Bloemlezing uit Nederl. Schrijvers sinds de Renaissance, verzameld door Dr. J.A.N. Knuttel. Deel I, Amsterdam S.L. v. Looy.

Dr. Knuttel is van oordeel geweest, dat er behoefte bestaat aan een nieuwe bloemlezing uit Nederlandsche schrijvers; en de uitgever van Looy waagde er zijn geld aan; het eerste deel, de zestiende en zeventiende eeuw, is verschenen. Of beide heeren gelijk hadden of niet, moge door ieder, die bloemlezingen noodig heeft, voor zich worden uitgemaakt. Ik zelf verkeer niet in dat geval, en zou mij daarom van een oordeel onthouden hebben, ware het niet dat het boek behalve voor de school, ook nog voor het belangstellend publiek bestemd is. De heer Knuttel treedt dus op als middelaar tusschen het publiek en de wetenschap der litteratuur; hij kan niet geschreven hebben zonder de bedoeling, de blikken dergenen, die kennen en lezen willen, in een bepaalde richting te leiden. Uitdrukkelijk verwerpt hij daarbij de historische methode ‘een bloemlezing’ zegt hij, ‘moet niet tevens een geschiedenis der letteren willen zijn.’

Zeer goed; dat is een standpunt. Het is niet nieuw, evenmin als de geheele opzet van zijn werk, al mogen wij hem ook dankbaar zijn voor het op den voorgrond brengen van nieuwe figuren, waar er volgens zijn meening grond voor was. Juist echter die vrijgeestigheid - vergis ik me niet, dan zullen we er in het tweede deel nog vele negatieve sporen van zien - lokt den criticus uit, de vraag eerst op te werpen: wat ‘het vak’ genaamd ‘Nederlandsche letteren der 16 en 17 eeuw’ voor ons intellectueel volksleven is, en wat men er tegenwoordig onder te verstàan heeft.

Laat niemand zoo hypokriet zijn, dat hij schrikt van het woord ‘vak’, tenzij dan een vakman. Want voorwaar ik zeg U, dat er buiten vakkringen niet licht iemand te vinden is, die zich van de officieele verdeeling in vakjes weet los te maken. Dufheid en schoolmeesterij zijn geenszins alleen fouten van schoolmeesters en z.g. kamergeleerden, evenzeer van kamerleeken, en zelfs van baanleeken. Maar bovendien is een indeeling in vakken voor ons, oogenbliksmenschen, bij alles noodzakelijk, opdat wat wij overzagen en ordenden rustig en ongestoord liggen

[p. 222]

blijve, tot onze aandacht er weer op valt, en men niet genoodzaakt zij, telkens de dingen te onderzoeken van de grondvesten af. Komt echter een bouwmeester herstellen of vernieuwen, wat niet te houden bleek, dan kan het gebeuren, dat wij hem in den weg treden met de vraag, die wij boven formuleerden: of niet een algeheele verbouwing noodig zou zijn.

Werpen wij nu een blik in het register der bloemlezing.

De belangstelling in de zestiende-eeuwsche humanisten is van later datum; Van der Noot en Jan van Hout, en zelfs Carel van Mander, trof men vroeger zoo niet aan. Maar overigens waren oudere bloemlezers liberaler dan de latere. Menige naam, die nu in een register opvalt, is in den canon slechts hersteld. Niettemin beteekent het een diepgaande herziening der traditie, wanneer in de korte bovenschriften, waarvan Dr. Knuttel elken schrijver voorzag, Revius gerehabiliteerd wordt, en Dullaert de meest beteekenende onder de dichters der tweede helft der 17de eeuw genoemd, terwijl Broekhuizen en de de Brune's een hoogst eervolle vermelding krijgen. Men denke niet dat de heer K. het slachtoffer is van de rehabilitatiemode, die door een paar onzer vooraanstaande letterkundigen gelanceerd is. Daar wordt bij hem ook menige reputatie beknot. Ik mis een conclusie aan het eind van het deel, waar de schrijver die den weg wil wijzen naar zijn inzicht, zijn oordeel over den canon, die van zoo groote nationale beteekenis is, samenvat. Hij heeft dat aan den lezer overgelaten. Ik acht het de taak der kritiek, hier voor te gaan en zoo mogelijk voor te lichten.

Het zijn schemerige paden.

Dat Hooft en Vondel geëerd worden spreekt van zelf; als die niet goed zijn, wat deugt er dan? Huygens wordt, tot mijn genoegen, niet te hoog getaxeerd, en moet de derde plaats afstaan aan Bredero, waarin m.i. inderdaad veel voor te zeggen is. Neemt men nu in aanmerking, dat de gerehabiliteerden onwillekeurig een beetje geflatteerd worden, dan komen we tot de volgende rekening:

Jan van de Noot (réhabilité): meest begaafde dichter der 16de eeuw (N.B. zegt niet veel!) maar veel maakwerk.

Jan van Hout (réhabilité): geen dichter.

Carel van Mander (enfant chéri der esthètes): nog rederijkerspoëzie.

Coornhert: verzen niet veel waard.

Marnix: als kunstenaar vooral van belang door zijn proza.

Roemer Visscher: nauwelijks een dichter.

Spieghel: geen groot dichter maar toch zeer krachtig en persoonlijk. (N.B. eerste eervolle vermelding!).

Starter: staat in diepte en fantasie verre bij zijn voorbeeld Bredero achter.

[p. 223]

Stalpaert van der Wiele: voortzetter van traditie; veel invloed van tijdgenooten.

Camphuyzen: vlak en droog, maar vaak groote innigheid en een zeer bekoorlijk geluid. (N.B. tweede eervolle vermelding!).

Anna Visscher: nooit boven het middelmatige.

Maria Tesselschade: niet gequalificeerd.

Cats: nauwelijks een dichter te noemen.

Westerbaen: bescheiden talent; vervaltijd.

Jeremias de Decker: in den regel nuchter, breedsprakig en kleurloos, maar af en toe toch wel een dichter. (N.B. consolatieprijs!).

Johan van Heemskerk: een zeer beperkt aantal aardige bladzijden proza.

Adriaan Poirters: verzen geen groote waarde, maar geestrijk proza (N.B. we letten nu even alleen op de poëzie!).

Asselijn: niet de pittigheid en de virtuoze taal van Bredero, maar situatie en karakter goed geteekend, en frische dialoog. (N.B. dus geen eigenlijk dichter!).

Oudaan: Een der krachtigste navolgers van Vondel. Maar zijn droge stof en overmaat van gelegenheidsgedichten toont hem als dichter uit den vervaltijd. (N.B. derde eervolle vermelding!)

Antonides van der Goes: geweldig overschat; staat beneden zijn tijdgenooten.

Jan Luiken: heeft verscheidene uitstekende gedichten gemaakt. (N.B. voor 't eerst iemand van beteekenis!).

Poot: veel minderwaardig gelegenheidswerk, maar overigens met de meeste onderscheiding te noemen. (N.B. tweede man van beteekenis!).

Summa Summarum: volgens Dr. Knuttel bezitten we, uit die twee eeuwen, en uit den ouden canon der dichters:

eerste rang: Hooft, Vondel, Bredero,

tweede rang: Huyghens, Jan Luiken, Poot.

eervolle vermelding: Spieghel, Camphuyzen, Oudaan.

consolatieprijs: de Dekker.

De aanzienlijke ruimte, die aldus in ons Pantheon vrijkomt, moet dan worden aangevuld door Revius en Dullaert op den tweeden, een door Broekhuyzen op den derden rang.

Menschen, die eenigermate in smaak met mij overeenstemmen, zullen die aanvulling zéér onvoldoende vinden.

Menigmaal is het mij gebeurd, dat ik, gedurende eenigen tijd met een litteratuurperiode bezig geweest zijnde, een verhoogde waardeering voor het goede in die litteratuur bleek te bezitten, die niet altijd stand hield,

[p. 224]

als ik er anderen mee gelukkig wilde maken. Misschien is het Dr. Knuttel evenzoo gegaan. Veel mooi vinden doet hij niet - in aanmerking genomen, dat het onze klassieke periode betreft - maar blijkbaar vindt hij nog altijd meer mooi, dan sommige lezers. Ik kan mij niet voorstellen, dat het belangstellend publiek, behalve dan bij de drie voormannen, en een enkele maal elders, wezenlijk genot zal hebben bij het lezen van de geboden keur. Subjectief blijft dit oordeel, ik weet het, maar mag ik, bij ontstentenis van elken objectiven maatstaf, niet eens uit naam mijner geestverwanten vragen, of de Nederlandsche poëzie der 16e en 17e eeuw wel geschikt is, om er een eigen bloemlezing uit te maken?

Men bedenke wel, wat er aan vast zit: een zeker niet te versmaden kapitaal aan publieke belangstelling wordt in zoo'n bloemlezing belegd. Of ze wordt niet gebruikt, òf ze verbruikt zelf kultuurkracht. Wanneer de lezer, door den overmaat van statigouderwetsche versregels vermoeid en verward, het boek teleurgesteld neerlegt, grijpt hij niet zoo licht naar een ander. En de verzamelaar, die óók voor de school schreef, liet - van zijn standpunt volkomen terecht - alle litteraire toelichting achterwege.

Met opzet zweeg ik over het proza. Dat is tot nu toe weinig in de mode geweest. Naar Coornhert en de Bienkorf verwees men wel, om den inhoud; Hooft's proza werd om de curiositeit geciteerd; Brandt bleek, zooals Dr. Knuttel reeds opmerkte, vooral door de personen, wier leven hij beschreef, beroemd geraakt, en de Arcadia is niet au sérieux te nemen. Maar het proza der zestiende eeuw, dat men voor den dag gehaald heeft, treft evenzeer door kracht en gehalte als de verzen koud laten. Ook de bloemlezing van den heer Knuttel bevat meer dan één korrelig, kleurig stuk. Als men die doorleest, en dan bladerend de bekende gedichten voor zich ziet, waarvan ik me niet kan voorstellen, dat ze ooit iemand gelukkig gemaakt hebben, dan wil het wel eens, dat men menige.... respectabele dichtregel als proza gaat zien en bewonderen. Ik bedoel natuurlijk niet, dat ik gedichten als proza wou gaan voorlezen; ik spreek alleen over gedichten, die ik niet goed vindt, en dus in geen geval wil voorlezen. Maar ik vind de kracht en schoonheid van het zeventiende-eeuwsche Nederlandsch der groote dichters eigenlijk terug in het proza der zestiende. Dat laatste doet me aan als het klare stroomende water, waaruit straks, bij Hooft en Vondel, de fontein der poëzie zal opspuiten. Het een maakt het ander begrijpelijk.

In die gedachte kan men in een traditioneele bloemlezing als de voor ons liggende geen bereikt doel zien. Een goede keur uit de groote dichters, aangëvuld met het allerbeste der minderen, zou een klein, aantrekkelijk bundeltje vormen, dat voor zoover ik weet nog niet is samengesteld. Daarnaast verlang ik naar een breede, goed doorvoelde, beredeneerde behandeling van de krachtsontwikkeling onzer taal tijdens de Renaissance en het Barok

[p. 225]

groote stukken proza als illustraties en natuurlijk heel veel kleine citaten, ook uit de poëzie, in den text.

De gedachte aan de moeielijkheid van zulk een werk, tegenover de gemakkelijkheid van het programma, legt mij het zwijgen op. De bloemlezing van den heer Knuttel staat natuurlijk al heel ver van mijn ideaal. Of ze, uit zich zelf begrepen, goed genoemd mag worden, vind ik moeilijk te zeggen. Er is veel zorg aan de keuze besteed, dat kan men wel zien, maar er zit iets stijfs in het boek, misschien omdat er te veel van hetzelfde in staat. Dat mijn keus dikwijls een andere geweest zou zijn, lijkt me van zelf sprekend, maar ik vind geen vrijheid boudweg te beweren, dat de zijne daarom minder goed is. Liever erken ik blijde, dat verscheidene gedichten, die mij troffen, en elders miste, door hem naar voren zijn gehaald.

Dr. F.H. Fischer.

Buitenlandsche literatuur

Ten gevolge van den oorlog zijn de te bespreken Engelsche werken uitgebleven, zoodat onze Engelsche Kroniek tot later moet worden uitgesteld.