Groot Nederland. Jaargang 11

[p. 275]

Het einde
door J. Philip van Goethem.

De zieken lagen in de spaarzaam verlichte draaihal.

Het was een mistige avond aan 't einde van den Herfst en alles zag er somber en naargeestig uit.

Vocht sijpelde langs de donkere stammen der pijnen temidden waarvan de lighal stond.

Nu ruischten ze niet, zij hielden zich stil in den druiligen avond, zij pasten zich aan aan de drukkende, wegende stilte.

Zoover de lichtkring reikte van de olielampen die aan den houten wand van de hal hingen, boven de stoelen der patiënten, glommen de natte stammen van het omringende bosch, maar verderop werden ze als vage dreigende gedaanten.

De zieken keken er naar en soms zagen ze in die roerlooze boomen op eenmaal levende wezens, werd het alsof zij een donkeren man naar zich toe zagen komen met behoedzame bewegingen, een landlooper, een dief....

Niemand sprak. Deze avond maakte allen verdrietig en zwijgzaam. Sommigen lazen. Twee, de stoelen dicht aaneen, speelden schaak. Twee speelden dam. De anderen keken voor zich uit, elk met zijn eigen gedachten.

Aan het eene uiteinde van de hal, dicht bij elkaar en van de overigen verwijderd, lagen twee jonge mannen. Ze waren trouwe vrienden geworden en hadden zoo liggend al vele uren bij elkaar doorgebracht. Dikwijls op mooie dagen waren zij vertrouwelijk samen op hun vaste plekje in het kuurbosch.

De een was er twee jaar en ongeneeslijk ziek.

[p. 276]

De ander was er zes maanden en hoopte over enkele weken genezen in het leven terug te keeren.

De eerste was donker, de tweede blond.

‘Wat ben je stil,’ zei de blonde op gedempten toon.

De donkere schrikte op uit zijn gedachten, maar hij scheen dankbaar over de vraag, omdat hij zich zou kunnen verlichten door te praten en hij begon maar dadelijk zonder veel inleiding.

‘Die boomen stemmen mij zoo ellendig. Alles in de toekomst zie ik even verdrietig voor me. Als een donker beest zie ik de toekomst, een donker beest dat op me loert, dat tegen me grijnst; het biologeert me, houdt me vast met zijn klauw. Soms laat het mij even los, maar het blijft aan mijn zijde, het wáakt over me. Soms heel even is het alsof ik het vergeten ben, of het weg is, maar later opeens alsof het mij vast had bij een lang touw, voel ik het koord spannen, grijnst het me weer tegen, roept mij terug, brengt zijn verdoembre ban weer over mij: een eeuwige schaduw, een eindelooze smart. Zie je het beest, zie je het? Zie je zijn grijnzenden kop en zijn duivelschen spot mij weer vast te hebben, mij te zien wurmen, worstlen. Ach wat zeg ik, wat zeg ik, wringen, worstlen tegen mijn toekomst. Is het onzin, is het waanzin wat ik zeg? 't Is mijn smart, mijn lot, mijn ellende, dat is het beest en ik worstel ertegen, ik wring mij, ik wring mij......’

De blonde voelde een floers van tranen voor zijn oogen.

Zijn hand had hij troostend op den arm van zijn vriend gelegd, maar woorden had hij niet gevonden. Doch toen de spreekstem zich bij de laatste woorden even verheven had boven den zachthijgenden toon, zei hij, zijn hand wat vaster drukkend:

‘Jongen denk om de anderen.’

Even zweeg de donkre toen en de half gewekte aandacht vervloeide. Dan ging hij zachter weer door, alsof hij alleen tot zichzelf sprak:

‘Dat het zóo moest worden!

Hoe zag ik eenmaal alles zonnig. Zij hield van me.

Maar ik moest weg.

Waar zou ze nu zijn? Nu woont ze bij haar Liefste.

Hoe lang is het al geleden, hoe lang. Wat hield ik van haar, wat was ik gelukkig als ik alleen maar stil bij haar kon zitten of naast haar gaan.

[p. 277]

Wat was ze blond. Hoe kon ze mij streelen over mijn haar.

Hoe lief waren mij haar handen.

Maar ik moest weg....’

Even was hij stil en een lichtende, gelukzalige glans blonk in zijn oogen, als was zij bij hem, als voelde hij de streeling van die handen weer. Dan was het of in zijn oogen de zon achter de wolken verdween en hij keek weer treurig en ging verder:

‘Waarom liggen mijn handen zoo eenzaam, met al hun teerheid zoo eenzaam? Kreeg ik ze alleen om mijn eigen verdrietige hoofd mee te ondersteunen, om ze tot vuisten te ballen wanneer mijn tranen mij bijna te machtig worden?

O als je het leven zoo innig liefhadt en nog hebt als ik, als je zoo houdt van kracht en jeugd, als je zoo graag middenin den vollen strijd had gestaan en bovenal als je zoo graag liefde gegeven en gekregen had en je hebt niets, niets ervan! Je ligt te wachten op je dood, je ligt te vechten om je leed zoo lang mogelijk te rekken en je zoekt de kracht om nu en dan te denken dat je beter zult worden.

Wie heeft de ellendige dwaling uitgevonden dat we àltijd denken dat we beter worden?

Kunnen wij altijd leven in zelfbedrog?

Kunnen wij altijd leven in wanhoop?

Noch 't een, noch 't ander, maar mocht men van mijn doovende lippen nog gelooven, dat niet éen van de minderen onder ons in zijn diepste innerlijk het geloof aan zijn beterschap kan staande houden. In onze sterkste oogenblikken mogen we éven zoo denken, in onze meest ware oogenblikken weten we waar het toe lijden moet, weten we dat geen liefde, geen kracht, geen brandende strijd ons deel meer zullen zijn, dat we zijn als stervende lampen, verwelkende bloemen, eindende dagen.’

De blonde zat maar stil, eerbiedig naast hem, met zijn hand op zijn arm. Hij voelde dat iedere troost hier machteloos moest zijn, hij begreep dat het beste wat hij voor hem doen kon, lag, in de stille, hartelijke toewijding waarmee hij luisterde; in de zwijgende ligging van zijn hand. Hij begreep dat hij hem nu maar uit moest laten spreken, omdat het hem verlichten zou zijn hart tegen een vriend uit te storten.

En de donkre sprak maar door, slechts nu en dan door zijn eigen droge kuch onderbroken.

[p. 278]

‘Hier zijn wij nog het beste, wij zieken onder elkaar. Wij voelen de tegenstelling met de gezonde menschen niet zoo. Hier leven wij ons eigen leventje en kunnen soms zelfs vergeten dat er nog een ander leven bestaat. Maar vaak worden we daar zoo onherroepelijk aan herinnerd, dat al de bitterheid van ons gemis met dubbele hevigheid in ons opgolft. Wij weten dat het ons niet baat het waarom te vragen. Toch vragen wij het. Toch vraag ook ik het. Maar het helpt me niet. En ik heb de kracht niet te zeggen als een Fransche dichter: “Pourquoi demander le pourquoi, j'étais appelé à souffrir.” Waarom kon hij dat zeggen?

Zal zijn leed kleiner geweest zijn dan het mijne? Was hij sterker dan ik? Dat moet het zijn. En voor mij is nog maar éen doel gebleven: te leeren begrijpen dat ik geroepen was om te lijden, en te dragen en niet te vragen naar het waarom.’

Hier zei de blonde éven zacht:

‘O je bent zoo sterk, je zult het zeker kunnen.’

De donkre lachte flauwtjes en vervolgde:

‘Maar 't is zoo moeilijk dit als het levensdoel te zien, wanneer je je altijd het leven als een zonnig licht huis hebt voorgesteld, waar je samen zou zijn met je Liefste. Toch heb ik maar éene vrees: Dat ik sterven zal eer ik de kracht vond dit doel te bereiken.’

Hij zweeg, hij moest wat rusten van het lange spreken.

De avond liep ten einde en het werd tijd dat de patiënten uit de kuurhal van het gebouw zouden gaan, dat op een vijftal minuten afstands in hetzelfde bosch lag. Nog een uur bleven ze dan samen in de conversatiezaal als ze wilden en klokke half tien moest alles naar bed.

Allen haalden ze nu de thermometers voor den dag om hun avondtemperatuur op te nemen.

Zij waren gedurende den ganschen luguberen avond, behoudens enkele opmerkingen, vrijwel stil gebleven.

't Partijtje dam was uit. 't Partijtje schaak werd afgebroken. Er ontstond een zacht rumoeren. Dan werd het weer stil en lagen ze allen zwijgend voor zich uit te kijken met de thermometers in den mond, de plaids hooger over zich heen trekkend, omdat ze rillerig werden van de kille mistige herfstatmospheer.

De donkre dàcht er niet over zijn temperatuur op te nemen. De blonde deed zwijgend met de anderen mee. Hij zag wel dat

[p. 279]

zijn vriend naast hem geen aanstalten maakte, doch hij liet hem begaan. Maar van een eind ver riep er een:

‘Hé zeg, moet jìj niet tempen?’

De donkre was echter op zoo iets voorbereid en kalmweg jokte hij:

‘Heb al opgenomen, zeven en dertig twee.’

‘Mooi voor jou,’ riep de ander terug.

Meer misschien dan de donkre zelf, voelde de blonde de bittere ironie van den zoo goed-gemeenden uitroep als een pijn. Fijngevoelig als hij was vatte hij snel het gesprek weer op om te trachten het gezegde niet tot zijn vriend te laten doordringen en hij begon zacht, terwijl hij zijn thermometer weglegde:

‘Zie ik geloof dat weinigen zoozeer tot innerlijke klaarheid zijn gekomen als jij. Juist omdat je gewone gesteldheid zoo'n mooie en sterke berusting is, in wat je als je lot ziet, juist daarom heb je het noodig je hart eens uit te storten van tijd tot tijd, zooals nu. Je mòest vanavond zoo zijn, om te kunnen blijven wie je wás. Je moest nu zwak zijn, omdat je zoo sterk bent. En je weet hoe lief het mij is, dat ik het ben tegen wie je je uitspreekt.’

Met een vriendelijk-weemoedige glans in zijn oogen had de donkre geluisterd. En terwijl de anderen bezig waren heen te gaan en door elkander hun diverse temperaturen afriepen, zei hij peinzend en eenigszins langzaam, alsof het hem moeite kostte een nieuwe phase in zijn innerlijk leven onder woorden te brengen.

‘Ik weet hoe je met mij meevoelt en ik weet ook dat jij me kent, begrijpt, doorziet. Maar nu kon je mij niet begrijpen. 't Is nu niet als anders, laten we zeggen, een zwaarmoedige bui, het is, hoe zal ik het noemen....?’

Even zweeg hij weer, zoekend naar de meest juiste woorden die hij vinden kon:

‘Het is het einde van iets in mijn innerlijk leven, het einde van iets dat mij lief was, er brak iets in mij, ik verloor iets; niet opeens; ik heb het langzaam voelen komen, ik wist het, voelde het, zag het.

Maar 't was onafwendbaar.

Wat ìs het? Wat had ik nog te verliezen?

Niets wèrkelijks. Want iets werkelijks had ik niet.

Ik weet zelf niet hoe het te noemen. Misschien zou een ander zeggen dat hij de laatste hoop verloren had.

[p. 280]

Maar dat is het niet precies. Voel je wat ik meen? Voel je hoe moeilijk het onder woorden te brengen is.’

‘Misschien begrijp ik je,’ sprak de blonde heel zacht.

‘Maar laat ik het anders zeggen, wellicht was het een zwakheid daareven, wellicht koos ik niet de meest scherpe woorden, omdat ik er niet toe komen kon de waarheid zoo vast, zoo volkomen te benaderen. Maar toch wil ik dat. Ik heb de zekerheid gekregen dat het geluk een onmogelijkheid voor mij is geworden. Ik heb het uitzicht op het geluk verloren. Ik heb de wreede zekerheid dat al mijn oude, lieve, glanzende droomen bedrog waren, dat alles wat ik eens als het hoogste en heiligste, het teederste en sterkste mij voorhield, mij voorhield als een schoon beeld der verbeelding in mijn geheven handen, dat alles weg is, weg eens en voor al. Het beeld is gebroken, het viel mij uit de machtelooze vingers en ik weet dat ik het niet weer opnemen zal. Het is alles uit. Ik ben niet strijdbaar meer.

De zon is onder, ik blijf voor altijd in het duister.

De dag is ten einde, ik rust gelijk de wind.

De bloemen zullen in 't voorjaar bloeien, maar ik niet meer....’

Hij zweeg. Zij zwegen beiden en zaten met hun ontroering.

Allen waren heengegaan en niets brak de stilte in de hal of het omliggend bosch.

De blonde vond geen woorden; zocht er ook niet naar. En zoo bleven zij tot ze opgeschrikt werden door een voetstap vlakbij.

Het was de knecht van het huis die de lampen uit kwam doen.

‘Wij moeten gaan,’ zei de blonde nu.

Zij stonden op en gingen.

Het vocht sijpelde van de boomen. De grond was week en drassig.

Door de volkomen duisternis liepen zij arm in arm naar het huis.

Amersfoort, September 1912.