Groot Nederland. Jaargang 11

[p. 365]

Dramatisch overzicht.

Le Gendre de Monsieur Poirier, bij de N.V. Tooneelvereeniging.

Emile Augier, schrijver (met Jules Sandeau) van Le Gendre de M. Poirier, beteekent voor zijn deel den overgang van romantisme tot het realisme des nieuwen tijds. Hetgeen dien overgang en dat realisme onder meer kenmerkt en onderscheidt, is het allengs verdwijnen van het moreele element in de kunst. De romantiek, hoezeer anders geaard en anders willend dan het voorafgaand classicisme, was evenzeer in essentie zedelijk, gebouwd op het onderscheid van Goed en Kwaad, van Deugd en Zonde. Haar wereld was een moreele wereld en hetzij de kunstenaars hun kracht zochten in een tendentie of verheffing van het Goede of van het Slechte, het onderscheid tusschen die beide was er, overal en altijd, geldend voor een iegelijk en door niemand te veronachtzamen, die het ondernam een ‘comédie humaine’ te schrijven.

Tegen de veertig, vijftig jaren echter, met Balzac, maar vooral met Flaubert komt de kentering, en het bovengenoemd stuk in 1855 verschenen van Emile Augier, den toen jongen dramaturg, is er een merkwaardige openbaring van. De nieuwere tijd werd onverschillig voor de moraal in kunst. Niet alleen of voornamelijk het zedelijke in den mensch ging hem aan, hij begon ernst te maken met dat, wat inderdaad de romantiek bedoeld, maar nooit verwerkelijkt had: de studie van den geheelen mensch, van al het menschelijke, van al het levende. Zoo noemde zich de nieuwe kunst realisme, op den duur zelfs naturalisme en vierde het leven, onverschillig hoe het zich openbaarde.

Maar Emile Augier was nog zoover niet, gelijk ook die andere gevierde dramadichters zijns tijds, Dumas Jr. en Sardou, zoo ver nog niet waren. In Le Gendre de M. Poirier worden een edelman en een opgekomen kleinburger bestudeerd en beschreven, alsof het enkel om een studie d'après nature te doen ware. Zoo meent men aanvankelijk. Maar weldra blijkt die objectieve, die neutrale karakterstudie zich te vervormen tot en te verbinden met de strekking van het gansche werk, die er een is van romantiek en niet van realisme. Strekking is misschien wat bar ge-

[p. 366]

zegd. Het is meer de geest van het werk en zijn ontwikkeling tot een blij-eindig spel.

Poirier, die een adellijken schoonzoon, als 't ware, heeft gekocht, om met hem te pronken en ‘hoogerop’ te komen; de adellijke schoonzoon zelf, die al te weinig bedacht, dat het hier een handelszaak met tegenpraestatie gold, die twee raken in den loop der handeling zoo uit elkaar, dat er haast geen redden meer aan is. Des eenen afschuwelijk platte burgerlijkheid, des anderen leege pretentie en cynische lichtzinnigheid hebben zich in elkaar bedrogen gevonden en zouden onherroepelijk moeten scheiden, zoo niet de zachte vrouwehand van Poirier's dochter hen weer bijeen bracht. De vrouw vereenigt hier de hoogere gevoelscultuur van den edelman met de beslistheid van denken en doen des nijveren burgers en kan aldus door geven en nemen de beide partijen verzoenen.

Zij betoont zich zóó edel, dat haar voorname gemaal er puur van ontstelt en beschaamd erkent het met al zijn roemrijke voorvaders tot zulk een hoogte nimmer gebracht te hebben. Maar zij betoont zich andererzijds vasthoudend en doortastend genoeg om waarborgen te eischen, dat zij haar noblesse niet aan een onwaardigen verspilt. En zoo blijkt zij van alle kanten voortreffelijk.

Indien nu die jonge vrouw minder edelmoedig en fijngevoelig, indien zij meer... gewoon ware geweest en ook de edelman-echtgenoot minder edel en meer cynisch-egoïst, gelijk toch ook wel voorkomt, dan hadde Augier's tooneelspel niet blij kunnen eindigen. Deshalve deed de schrijver aan de karakters zijner personnages zacht geweld aan en kon hij dit doen, zonder protest van het publiek, wijl de tijd hem gelijk gaf. Eigenlijk kan men niet eens spreken van geweld aandoen. Augier zag hen zoo, dacht zich hen zóó, met dien kleinen onwaarschijnlijken draai naar het idealisme, omdat de ‘nuchtere’ kijk van latere, realistische, jaren nog de zijne niet was. Zeker, een edelman was vaak ijdel en leeg-pretentieus, en cynisch egoïst. Maar dat kon enkel aan de oppervlakte zijn. Als het er op aan kwam, als de omstandigheden een beroep deden op zijn wezenlijken aard, openbaarde zich zijn zuiver en fijn gevoel, zijn rechtvaardige en grootmoedige ridderlijkheid. Dan wist hij het wezen van den schijn te onderscheiden en zag hij den echten adel, ook onder het burgerlijke kleed.

En stond het met de vrouw niet even zoo geschapen?

Een burgermeisje mocht dan ijdel genoeg zijn om graag markiezin te heeten, in de diepte haars gemoeds verloochende zich het echt-vrouwelijke niet en dat echtvrouwelijke was verheven boven de lagere wereldsche belangen en grootmoedig in zijn liefde. Het was niet enkel wenschelijk een zoo geaarde vrouwefiguur in het spel te brengen, maar de vrouwen waren ook zoo, meende de schrijver, onbaatzuchttg en opofferend, als

[p. 367]

de beste edelman. Doch het schaadt haar geenszins, indien zij daarnevens een weinig positiever geworden is dan in vroeger, romantischer jaren. Dat heeft het burgerlijke - en goed - gedaan.

Aldus kunnen dan ten slotte de jonge man en het jonge meisje, beiden edel van nature, elkander vinden en zal hun huwelijk geen vergissing blijken, al doet vader Poirier ook, in zuivere argeloosheid, zijn best de verzoening nog te beletten. Die vader Poirier is de eenige in het stuk, die de schrijver niet idealiseerde naar ons gevoel, waarschijnlijk omdat hij, als kunstenaar, zoo bijzonder het land aan hem had.

Poirier toch vertegenwoordigt de bourgeoisie satisfaite, de gezeten burger, die krachtens zijn nieuwen rijkdom meent op de hoogten des levens te tronen en afschuwelijk tevreden is. Tevreden met zijn positie, met zichzelf en met de wereld, de voortdurende, honende ontkenning van al wat het leven dragelijk maakt voor fijnere naturen. Alles is beleedigend aan zoo een mensch, aan de gansche weldoorvoede, zelfvoldane menschensoort, en het eenige, waarmee zich de artiste kan wreken op de onbewuste levensvernedering, hem door dit ras aangedaan, is het individu zelf te herscheppen in al zijn groteske afzichtelijkheid. Zoo hebben dan ook talrijke kunstenaars gedaan. Ik wil hier alleen maar herinneren aan Multatuli ten onzent, aan Fontane in Duitschland, aan Flaubert en Zola in Frankrijk.

Maar ook Augier heeft blijkbaar van het soort te lijden gehad, anders hadde hij die figuur van papa Poirier niet zoo kwaadaardig raak kunnen scheppen. Terwijl alle hoofdpersonen in het stuk zich van ‘slecht’ tot ‘goed’ verkeeren, blijft Poirier zich tot de laatste woorden gelijk: een ongeneeslijk paskwil der beschaving, zonder een grein van idealiseering. Ik denk alleen maar, dat Augier zijn schepping toch wel een caricatuur zal geacht hebben, terwijl wij hem nauwlijks overdreven achten en in zijn ongeïdealiseerden staat juist naar het leven.

De heer Van Kerkhoven heeft hem voortreflijk weergegeven, den completen parvenu van anno '46, misschien nog meer Vlaamsch en Hollandsch dan Fransch, maar dat hinderde zeker niet, waar het zoo echt was.

Meer dan in den ijdelen Bulgaarschen majoor, heeft de heer Van Kerkhoven zich in de burgerlijke platheid dezer rol kunnen invoelen, om haar als persoon overtuigend te herscheppen en zijn creatie zal ons nog lang in herinnering blijven.

De heer Verkade, als de jonge markies, leek.... neutraal. Zijn groote intelligentie wijst dezen speler altijd waar het ongeveer heen moet, maar zijn middelen kunnen den wil niet altijd volgen. Zoo doet hij dus zijn best niets te bederven en enkel aan te duiden, wat hij niet ver-beelden kan. Resultaat: iets neutraals, onhinderlijks, zelfs gedistingeerds.... Verkade zelf.

[p. 368]

Indien men dat van mevr. Enny Vrede had kunnen zeggen, zou men al heel tevreden geweest zijn, dat zij enkel, sober, zichzelve was. Maar deze figuur van het jonge meisje zoo gespeeld, viel volkomen uit het kader van het stuk en maakte er iets onmogelijk melo-dramatisch van, twintig pond te zwaar en daarom toch niet natuurlijker. Eigenlijk was het zelfs niet beter dan slecht melodrama, wat zij gaf, terwijl zij blijkbaar zich zeer inspande en echter haar gevoel er niet in kwam, noch in de figuur als geheel, noch in de afzonderlijke tafreelen. En zoo was het haast pijnlijk om aan te zien.

De regie was overigens door Verkade bezorgd en, de middelen in aanmerking genomen, nog zoo kwaad niet, waartoe ook het aardig costuum van 1846 zeer het zijne bijdroeg èn als schouwspel zelf èn als maning, dat het hier een oud blijspel gold, veel van welks situaties en gevoelens voor ons reeds geschiedenis geworden zijn.

Nina, bij de N.V. Tooneelvereeniging.

Het was een gelukkig toeval of dito in-val, na Monsieur Poirier, dit Engelsche Society play te doen spelen. Want eerstens lijkt dit ‘klokspijs voor de menigte’ en tweedens vond mevr. Enny Vrede hier gelegenheid zich schitterend te rehabiliteeren in de rol van Nina.

De onbeholpen zwaarte, het zware gemis aan echtheid, dat zij, tot onze pijniging, in Monsieur Poirier ten tooneele bracht, was hier spoorloos verdwenen. In dit hartstochtelijke, eigenwillige vrouwtje kon zij zich, zoo bleek duidelijk, invoelen en het levend herscheppen. En zoozeer was zij het nu zelve, dat er ook geen moment van overdrijving, truc of ongevoeligheid ons bekoord medevoelen kwam storen en wij haar tenslotte dankbaar bleven voor deze schepping, die haar Julia nabij komt. Er was in het realisme van haar spel iets bijzonder aantrekkelijks van soberheid en ontooneelmatig doen. Het leek zoo spontaan bij wijlen, dat men zich haast weer verontrustte, zich afvragend of dit niet al te zeer zelfspel dreigde te worden in een rol die van-huis-uit bijna geen vorm had.

Gelijk ook de heer Verkade, in zijn bovenal voortreflijk doen der laatste acte, door zijn rol niet verhinderd werd zichzelf te geven, in alle gevoelde oprechtheid.

Indien dit zoo mocht zijn, dan lijken voor mevr. Enny Vrede de rollen aangewezen, denkt men.... en herinnert zich tegelijk, dat zij in Julia toch wel een karakterrol wist te be-leven.

[p. 369]

Aldus blijft de vraag van haar juiste tooneelvermogen nog onbeantwoord, al kunnen wij voorshands erkentelijk zijn om wat zij ons hier te genieten gaf.

Het stuk, overigens onbeduidend, was zeer wel ‘gestoffeerd’ met den heer Van Gasteren vooral, vervolgens ook met de dames V. Kerkhoven, Erfmann, Gijswij en Tourniaire en de heeren V. Kerkhoven, Beukman enz.

Van het genre valt verder geen nieuws meer te vertellen.

Frans Coenen.