Groot Nederland. Jaargang 8
(1910)– [tijdschrift] Groot Nederland–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 199]
| |
Nietzsche
| |
[pagina 200]
| |
brillant, fijn, dan weer snerpend van toon, - toch heeft hij dúrven ingaan tegen een vergoding die, decadent, zich zelf verworgde. Tegenover hysterische streeling knál van de zweep, tegenover een zangtooneel van zoete bewondering en zwijming, wilde charge, een bloedbaan achter zich aanstrepend.
In Die Geburt mijmert Nietzsche nog zwoel verdoken in Schopenhauer's denk-tuin, alleen taal-technisch wat verfijnd in de ideeafrondingen: ‘Dieser ungeheuere Gegensatz, der sich zwischen der plastischen Kunst als der apollinischen und der Musik als der dionysischen Kunst klaffend aufthut, ist einem Einzigen der grossen Denker in dem Maasse offenbar geworden, dass er, selbst ohne jene Anleitung der hellenischen Götter-symbolik, der Musik einen verschiedenen Charakter und Ursprung vor allen anderen Künsten zuerkannte, weil sic nicht, wie jene alle, Abbild des Willens selbst sei und also zu allem Physischen der Welt das Metaphysische, zu aller Erscheinung das Ding an sich darstelle. (Schopenhauer, Welt als Wille und Vorstellung I, p. 310.) Auf diese wichtigste Erkentniss aller Ästhetik, mit der, in einem ernstern Sinne genommen, die Ästhetik erst beginnt, hat Richard Wagner, zur Bekräftigung ihrer ewigen Wahrheit, seinen Stempel gedrückt, wenn er im ‘Beethoven’ feststellt, dass die Musik nach ganz anderen ästhetischen Principien als alle bildenden Künste und überhaupt nicht nach der ‘Kategorie der Schönheit zu bemessen sei; obgleich eine irrige Ästhetik, an der Hand einer missleiteten und entarteten Kunst, von jenem in der bildnerischen Welt geltenden Begriff der Schönheit aus sich gewöhnt habe, von der Musik eine ähnliche Wirkung wie von den Werken der bildenden Kunst zu fordern, nämlich die Erregung des Gefallens an schonen Formen’. Herhaling van de Schopenhauersche theorie: de metaphysica van het ‘ding an sich’ tegenover de z.g. realiteit der physische verschijnselen, zijn taal-instrument een kleine terts hooger gestemd dan dat van Schopenhauer; meer filigraan, dóórschijnender dan de donkerder, dieper stem van den Frankfurter peinzer. Merkwaardig, na zoo'n uiting, direct Nietzsche tegenover Nietzsche te stellen in zijn: ‘Nietzsche contra Wagner’, na vele jaren gedachten-rijping: - meer venijnigen zullen beweren: - toégroeing naar den waanzin. ‘Desgleichen deutete ich mir die Musik Wagner's zurecht zum Ausdruck einer dionysischen Mächtigkeit der Seele, | |
[pagina 201]
| |
in ihr glaubte ich das Erdbeben zu hören, mit dem eine von Alters her aufgestaute Urkraft von Leben sich endlich Luft macht, gleichgültig dagegen, ob Alles, was sich heute Cultur nennt, damit in's Wackeln geräth. Man sieht, was ich verkannte, man sieht insgleichen, womit ich Wagnern und Schopenhauern beschenkte - mit mir.... Jede Kunst, jede Philosophic darf als Heil- und Hulfsmittel des wachsenden oder des niedergehenden Lebens angesehn werden sic setzen immer Leiden und Leidende voraus. Aber es giebt zweierlei Leidende, einmal die an der Überfülle des Lebens Leidenden, welche eine dionysische Kunst wollen und ebenso eine tragische Einsicht und Aussicht auf das Leben, - und sodann die an der Verarmung des Lebens Leidenden, die Ruhe, Stille, glattes Meer oden aber den Rausch, den Krampf, die Betâubung von Kunst und Philosophie verlangen. Die Rache am Leben selbst - die wollustigste Art Rausch für solche Verarmte!’.... Waarin die ontgoocheling ontstond zal nog wel blijken. In Die Geburt poogt Nietzsche, met Schopenhauersch gedachtenen woord-materiaal aan te duiden, hoe muziek zich verhoudt tot beeld, begrip en voorstelling: ‘Die Musik ist demnach, wenn als Ausdruck der Welt angesehen, eine im hôchsten Grad allgemeine Sprache, die sich sogar zur Allgemeinheit der Begriffe ungefôhr verhält wie diese zu den einzelnen Dingen. Ihre Allgemeinheit ist aber keineswegs jene leere Allgemeinheit der Abstraction, sondern ganz anderer Art und ist verbunden mit durchgängiger deutlicher Bestimmtheit. Sie gleicht hierin den geometrischen Figuren und den Zahlen, welche als die allgemeinen Formen aller möglichen Objecte der Erfahrung und auf alle a priori anwendbar, doch nicht abstract, sondern anschaulich und durchgängig bestimmt sind. Alle möglichen Bestrebungen, Erregungen und Äusserungen des Willens, alle jene Vorgänge im Innern des Menschen, welche die Vernunft in den weiten negativen Begriff Gefühl wirft, sind durch die unendlich vielen möglichen Melodien auszudrücken, aber immer in der Allgemeinheit blosser Form, ohne den Stoff, immer nur nach dem Ansich, nicht nach der Erscheinung, gleichsam die innerste Seele derselben, öhne Körper. Aus diesem innigen Verhältniss, welches die Musik zum wahren Wesen aller Dinge hat, ist auch dies zu erklären, dass, wenn zu irgend einer Scene, Handlung, Vorgang, Umgebung, eine passende Musik ertönt, diese uns den geheimsten Sinn derselben aufzuschliessen | |
[pagina 202]
| |
scheint und als der richtigste und deutlichste Commentar dazu auftritt; imgleichen, dass es Dem, der sich dem Eindruck einer Symphonie ganz hingiebt, ist, als sähe er alle möglichen Vorgônge des Lebens und der Welt an sic vorüberziehen: dennoch kann er, wenn er sich besinnt, keine Aehnlichkeit angeben zwischen jenem Tonspiel und den Dingen, die ihm vorschwebten. Denn die Musik ist, wie gesagt, darin von allen anderen Künsten verschieden, dass sic nicht Abbild der Erscheinung, oder richtiger, der adäquaten Objectivität des Willens, sondern unmittelbar Abbild des Willens selbst ist und also zu allem Physischen der Welt das Metaphysische, zu aller Erscheinung das Ding art sich darstellt. Man könnte demnach die Welt ebensowohl verkörperte Musik, als verkörperten Willen nennen: daraus also ist es erklärlich, warum Musik jedes Gemalde, ja jede Scene des wirklichen Lebens und der Welt, sogleich in erhöhter Bedeutsamkeit hervortreten lässt; freilich urn so mehr, je analoger ihre Melodie dem innern Geiste der gegebenen Erscheinung ist.’ De algemeenheid der muziek-taal geldt dus voor Schopenhauer en ook voor den denker Nietzsche uit dien tijd, als uitdrukster van het wereld-wezen. Ze staat tot de algemeenheid der begrippen, ongeveer zooals deze zich verhouden tot de afzonderlijke dingen. Toch is haar algemeenheid niet de ledige algemeenheid der abstracte idee. Ze is: ‘verbunden mit durchgangiger deutlicher Bestimmtheit.’ Ze lijkt op de geometrische figuren en getallen, die op alle moog'lijke objectvormen der ervaring van toepassing zijn. Inplaats van abstractie dus aanschouwelijkheid hebben. De wereld is belichaamde muziek of belichaamde Wil, wat eigenlijk hetzelfde is. Algemeenheid van begrip tegenover algemeenheid van melodie. De begrippen vormen een geabstraheerde aanschouwing, de abstractie; uiterlijkheid der dingen raken zij slechts. De muziek daarentegen, abstractloos, grijpt in de kern, de innerlijkheid der dingen, is dadelijk in de aanschouwing zèlve. Nietzsche heeft dus de muziek als algemeene wils-taal, als onmiddellijke aanschouwing van het ding, van Schopenhauer geheel meegeslikt. Toen nog schreef hij in den mol-toonaard, met woeste enharmoniseeringen. In zijn Geburt spint hij voort, ciert hij de gedachte óp met chromatische zang figuraties. De sombre lyriek van Nietzsche. ‘Andrerseits kommt Bild und Begriff, unter der Einwirkung einer wahrhaft entsprechenden Musik, zu einer | |
[pagina 203]
| |
erhöhten Bedeutsamkeit. Zweierlei Wirkungen pflegt also die dionysische Kunst auf das apollinische Kunst-vermögen auszuüben: die Musik reizt zum gleichnissartigen Anschauen der dionysischen Allgemeinheit, die Musik lässt sodann das gleichnissartige Bild in hochster Bedeutsamkeit hervortreten.’ In deze kruiswisseling tusschen dionysische en apollinische kunst treedt Nietzsche éven een stap voorbij Schopenhauer, wijl hij náást de absolute werking der muziek, nog aanneemt een stijging van besef, jegens het zinnebeeldige, schoon door het dionysische aan het apollinische gebracht.
In al deze beschouwingen wordt door Nietzsche de ‘Wil’ nog als wezens-drang van alle leven genomen; de tonica van het verborgenste bestaan. Zoodra echter deze Wil niet meer erkend wordt als het, binnen in de verschijnselen met zichzèlf worstelend kernbegeeren van het leven zèlf, wijzigt zich ook de daaruit getrokken horoscopie omtrent het wezen der muziek, wijl deze toch, op een andere manier uitgedrukt, gelijk aan den Wil, de wereld, het Bestaande eigenlijk is. Die Geburt gaf nu het Schopenhauersche, muziek-philosophische beginsel vastgeknoopt aan de Wagnersche muziek. Wagner bevestigde de wils-theorie van Schopenhauer. Dus ook Schopenhauer krijgt een stortbui van verrukking over Zijne Grimmigheid heen-gedoucht. Als septime-accoorden, naar alle kanten opgelost, zoo werd deze gedachten-groep uitgeput, en met allerwonderlijkst metaphysische bijmengsels gecombineerd.. Tot, in Menschlicher, die bui-van-verrukking voor den ‘Wil’ is overgedreven in een donker, woeste bui van onweerig, rumoerig verzet. Sluiperig om de bedoeling heen begint het, in de aarzeling waarmee het scepticisme in het denken wordt binnengelokt. Even als een onheimelijke streeling langs het bedekte claviatuur, dat hij wat later orgel-zwaar zal behameren, in onstuimige woede vliegend van het subcontra naar het vijf gestreept octaaf. ‘Laten we eens van een sceptisch standpunt uitgaan, en aannemen dat er geen bovenzinlijke wereld bestond....’ mit welchem Blick würden wir dann auf Menschen und Dinge sehen? Diess kann man sich ausdenken, es ist nützlich, selbst wenn die Frage, ob etwas Metaphysisches wissenschaftlich durch Kant und Schopenhauer bewiesen | |
[pagina 204]
| |
sei, einmaal abgelehnt würde. Denn es ist, nach historischer Wahrscheinlichkeit, sehr gut möglich, dass die Menschen einmal in dieser Beziehung im Ganzen und Allgemeinen skeptisch werden; da lautet also die Frage: wie wird sich dann die menschliche Gesellschaft, unter dem Einfluss einer solchen Gesinnung, gestalten? Vielleicht ist der wissenschaftliche Beweis irgend einer metaphysischen Welt schon so schwierig, dass die Menschheit ein Misstrauen gegen ihn nicht mehr los wird. Und wenn man gegen die Metaphysik Misstrauen hat, so giebt es im Ganzen und Grossen die selben Folgen, wie wenn sie direct widerlegt wäre und man nicht mehr an sie glauben durfte. Die historische Frage in Betreff einer unmetaphysischen Gesinnung der Menschheit bleibt in beiden Fällen die selbe’. Die anti-metaphysische gezindheid der menschen, is nu speciaal een motief van Nietzsche, waarbij hij straks kan losvloeken op Wagner en Schopenhauer. Want iets verderop begint hij, - middeneeuwen- en Christendomhater - al uit een anderen toonsleutel te zingen; te smalen op de meeslepende geesten, die instaat zijn een reeds afgeleefd tijdperk weer opnieuw in bloei te doen schieten. ‘Aber auch in unserem Jahrhundert bewies Schopenhauer's Metaphysik, dass auch jetzt der wissenschaftliche Geist noch nicht kräftig genug ist: so konnte die ganze mittelalterliche christliche Weltbetrachtung und Mensch-Empfindung noch einmal in Schopenhauer's Lehre, trotz der längst errungenen Vernichtung aller Christlichen Dogmen, eine Auferstehung feiern’. Tweede knauw. Tusschen al die wirwarrende fragmenten, korte ideeën, in allerlei tempo's geschreven, gedacht, uitgekoortst, stoot ge zoo telkens tegen de Schopenhauersche wils-theorie òp. Wilde, onstuimige of omgekeerde sequenzen bouwt hij op het groote gedachten-motief van Schopenhauer. Is leedvermaak wel iets duivelsch, gelijk Schopenhauer meent, vraagt Nietzsche: ‘Nun machen wir uns in der Natuur Lust durch Zerbrechen von Zweigen, Ablösen von Steinen, Kampf mit wilden Thieren und zesar, urn unserer Kraft dabei bewusst zu werden. Das Wissen darum, dass ein Anderer durch uns leidet, soll also hier die selbe Sache, in Bezug auf welche wir uns sonst unverantwortlich fühlen, unmoralisch machen? Aber wüsste man diess nicht, so hätte man die Lust an seiner eigenen Ueberlegenheit auch nicht dabei, diese kann eben sich nur im Leide des | |
[pagina 205]
| |
Anderen zu erkennen geben, zum Beispiel bei der Neckerei’. Plots, uit een logische vertraging losschietend, veel verder in het boek, de onmiddellijke loochening van de muziek-innerlijkheid naar Schopenhauersche- en ook vroeger, Nietzschesche verklaring. Een rallentando dat aanstuurt naar een duizelende gedachtenversnelling. ‘Musik. Die Musik ist nicht an und für sich so bedeutungsvoll für unser Inneres, so tief erregend, dass sie als unmittelbare Sprache des Gefühls gelten dürfte; sondern ihre uralte Verbindung mit der Poesie hat so viel Symbolik in die rhythmische Bewegung, in Stärke und Schwäche des Tones gelegt, dass wir jetzt wähnen, sie spräche direct zum Inneren und käme aus dem Inneren. Die dramatische Musik ist erst möglich, wenn sich die Tonkunst ein ungeheures Bereich symbolischer Mittel erobert hat, durch Lied, Oper und hundertfältige Versuche der Tonmalerei’. Dat gaat lijnrecht tegen de Schopenhauersche philosophie in, en is ook verpletterend voor eigen logische prestaties, daar, waar Nietzsche vroeger beweerde dat de muziek de taal-symboliek verdiepte, en de melodie het woord. Een raar glissando! Want nu verscherpt hij het tegen-stuwend inzicht nog met déze uiting: ‘An sich ist keine Musik tief und bedeutungsvoll, sie spricht nicht vom “Willen”, vom “Dinge an sich”; das konnte der Intellect erst in einem Zeitalter wähnen, welches den ganzen Umfang des inneren Lebens für die musicalische Symbolik erobert hatte. Der Intellect selber hat diese Bedeutsamkeit erst in den Klang hineingelegt’.... m.a.w. het Schopenhauersche intellect heeft zich dienstbaar gemaakt, gelijk vroeger, - en door alle eeuwen heen het gemoedsleven, - aan de toon-symboliek, aan de z.g. klankbeteekenis, en het verstand heeft er achteraf een bedoelings-rijkdom en een diepte ingelegd, die zij zelve nooit bezat. Alles in deze uitingen is door kruis- en mol-teeken telkens teruggedrongen of overmatig verhoogd van klank. Het meest ongedurige, chromatische en diaphonische proza dat misschien ooit geschreven is. Wat verderop stelt Nietzsche vast dat de muziek in haar godsdienstigen oorsprong alles aan de religieuze ontroering en verteedering, aan de muziek zelve vooraf-gaand, te danken heeft gehad. Zonder de uitjuichingen van ziels-vroomheid en ziels-geluk, ware de muziek op zich zelf slechts 'n brok geleerdheid, of opera-achtig gebleven. Het piëtisme van Bach is in wezen niet veel anders dan de overheersching der Contra-Reformatie. | |
[pagina 206]
| |
Heel het genotzwelgen en zwijmen in hoog-opgedreven gemoedsstemmingen, is in de moderne muziek er het uitputtende gevolg van. Telkens en telkens wordt door Nietzsche nu voorgesteld, de brandende werking van het z.g. vroeger-apollinische op de innerlijke gesteldheid van het muziek-wezen, het z.g. vroeger-dionysische, 't wils-bestaan objectiveerende, tot zelfs in de absolute muziek, die hij nú ziet als een kunst door-stut van begrips- en gevoels-vormen, overheerscht door het bewust-ontroerde, de voorstelling, de ideeën-verbinding, onmiddellijk geboren uit hetzelfde scheppings-vermogen dat ook woord-kunst, beeldhouw-, schilder-, bouwkunst tot oorsprong heeft. Dat zijn geen afgeleide gedachten-accoorden die hij nu laat opklinken, maar grond-accoorden. Ge ziet er den tertsgang in figureeren. 't Zijn woorden met toonduur, vreemd aan al wat hij vroeger vergrilligde. Zijn martiaal spotten met de ‘unendliche melodie’ in deel II van Menschliches bewijst al, hoé ver hij van de wils-objectivatie in de muziek is afgezwommen. Zijn ideesprongen zijn als omgekeerde drieklanken, met telkens gewijzigde terts en quint tot grond-toon. Sarrend hierin: ‘Wie nach der neueren Musik sich die Seele bewegen soil. - Die künstlerische Absicht, welche die neuere Musik in dem verfolgt, was jetzt, sehr stark aber undeutlich, als “unendliche Melodie” bezeichnet wird, kann man sich dadurch klar machen, dass man in's Meer geht, allmählich den sichern Schritt auf dem Grunde verliert und sich endlich dem wogenden Elemente auf Gnade und Ungnade übergiebt: man soll schwimmen. In der bisherigen älteren Musik musste man, im zierlichen oder feierlichen oder feurigen Hin und Wieder, Schneller und Langsamer, tanzen: wobei das hierzu nöthige Maass, das Einhalten bestimmter gleichwiegender Zeit- und Kraftgrade von der Seele des Zuhörers eine fortwährende Besonnenheit erzwang: auf dem Widerspiele dieses kühleren Luftzuges, weicher von der Besonnenheit herkam, und des durchwärmten Athems musikalischer Begeisterung ruhte der Zauber jener Musik. - Richard Wagner wollte eine andere Art Bewegung der Seele, welche, wie gesagt, dem Schwimmen und Schweben verwandt ist. Vielleicht ist diess das Wesentlichste seiner Neuerungen. Sein berühmtes Kunstmittel diesem Wollen entsprungen und angepasst - die “unendliche Melodie” - bestrebt sich alle mathematische Zeit- und Kraft-Ebenmässigkeit zu brechen, mitunter selbst zu verhöhnen, und er ist überreich in der Erfindung solcher Wirkungen, | |
[pagina 207]
| |
welche dem älteren Ohre wie rhythmische Paradoxien und Lästerreden klingen.’
Pal tegen zich zelf en Schopenhauer inmokerend in Die Geburt, zoo bont met groote namen gedecoreerd, den diepsten ‘metaphysichen’ aard der muziek afhankelijk stellend van een evolucerend wezen, is zijn beweren hierin: ‘So möchte denn ein Freund empfindsamer Gleichnisse sagen, jede wahrhaft bedeutende Musik sei Schwanengesang. - Die Musik ist eben nicht eine allgemeine, überzeitliche Sprache, wie man so oft zu ihrer Ehre gesagt hat, sondern entspricht genau einem Gefuhls-, Wärme- und Zeitmaass, welches eine ganz bestimmmte einzelne, zeitlich und örtlich gebundene Cultur als inneres Gesetz in sich trägt; die Musik Palaestrina's würde für einen Griechen völlig unzugänglich sein, und wiederum - was würde Palaestrina bei der Music Rossini's hören? - Vielleicht, dass auch unsere neueste deutsche Musik, so sehr sie herrscht und herrschlustig ist, in kurzer Zeitspanne nicht mehr verstanden wird; denn sie entsprang aus einer Cultur, die im raschen Absinken begriffen ist; ihr Boden ist jene Reactions-und Restaurations-Periode, in welcher ebenso ein gewisser Katholicismus des Gefühls wie die Lust an allem heimisch-nationalen Wesen und Urwesen zur Blüthe kam und über Europa einen gemischten Duft ausgoss: welche beide Richtungen des Empfindens, in grösster Stärke erfasst und bis in die entferntesten Enden fortgeführt, in der Wagnerischen Kunst zuletzt zum Erklingen gekommen sind. Wagner's Aneignung der altheimischen Sagen, sein veredelndes Schalten und Walten unter deren so fremdartigen Göttern und Helden - welche eigentlich souveräne Raubthiere sind, mit Anwandlungen von Tiefsinn, Grossherzigkeit und Lebensüberdruss -, die Neubeseelung dieser Gestalten, denen er den christlich-mittelalterlichen Durst nach verzüchter Sinnlichkeit und Entsinnlichung dazugab, dieses ganze Wagnerische Nehmen und Geben in Hinsicht auf Stoffe, Seelen, Gestalten und Worte spricht deutlich auch den Geist seiner Musik aus, wenn diese, wie alle Musik, von sich selber nicht völlig unzweideutig zu reden vermöchte: dieser Geist führt den allerletzten Kriegs-und Reactionszug an gegen den Geist der Aufklärung, welcher aus dein vorigen Jahrhundert in dieses hineinwehte, eben so gegen die übernationalen Gedanken der französischen | |
[pagina 208]
| |
Umsturz-Schwärmerei und der englisch-amerikanischen Nüchternheit im Umbau von Staat und Gesellschaft.’ Wat door Nietzsche hier verkondigd wordt is verpletterend voor de metaphysische grond-beduidenis van het Schopenhauersche Wilswezen en de z.g. meest-algemeene verstaanbaarheid der muziek. Nietzsche's juridictie is zonder genade. Een stem zonder bij-tonen! Allereerst: ...wie kan zich zooiets gedrochtelijks voorstellen.... het wezen der dingen vástgeklonken aan, afhankelijk van een cultuur-tijdperk. Zie, dat is niet mezza-voce-achtig er uit geaarzeld, maar als een taptoe-roep hel verschetterd. Bovendien, de bewering dat de muziek van Palestrina voor een Griek even onverstaanbaar zou zijn geweest, als de muziek van een Griek voor Palestrina, snijdt alle verdere beschouwing af. Ai Schopenhauer!.... De muziek zou toch zijn, de meest algemeene, abstractlooze taal, aan geen tijdelijke verschijning- en wisselvorming der dingen gebonden. Muziek zou immers uitdrukken de taal van den wil, en zonder begrips-schakeling ons diepste gevoelswezen en onze meest onbewuste verbeelding aangrijpen? Dat klinkt vreemd, als een tritonus in een middeneeuwsche compositie. Hoe kan zij vastwortelen in een cultuur-tijdperk, daarvan zelfs een afspiegeling zijn, er mee vergroeien en verdwijnen? Die Nietzsche springt toch raar om met zijn overmatige quarten in den denk-stijl. Vroeger, ook door Nietzsche als naprater en hofleverancier der Schopenhauersche philosophie, werd zij, de heilige musica, ons voorgesteld als het grondwezen der dingen zelve, daarom essentieel zooveel hooger dan de andere kunsten, wijl de muziek zich niet met den afschijn, de afbeelding bemoeide, maar zèlf 't afgebeelde zou zijn, blijkt zij nu in haar uitdrukkingsmiddelen beperkter dan ooit, zelfs dan eenige andere kunst. Eerst was de muziek.... wenn als Ausdruck der Welt angesehen, eine im höchsten Grad allgemeine Sprache’.... (Welt als Wille und Vorstellung 1 pag. 309) door Nietzsche bekroond met zijn fijnzinnigst keurmeesterschap. Een, in hoogsten graad algemeene taal, zóó algemeen dat de muziek van den zestiende-eeuwer voor een Oud-Griek, en de muziek van een Oud-Helleen voor een kerk-componist als Palestrina ‘völlig unzugänglich’ zou geweest zijn. Daar staat de waarheid in haar onderrok. | |
[pagina 209]
| |
VI.Inderdaad, deze beschouwingswijze heft iedere metaphysische onzekerheid op. Ze is bijna historisch-materialistisch. De gregoriaansche melodie en zang, de doorvoerings-contrapunctiek van een Palestrina, vol klare rust en grandioos vroomheids-beweeg der ontroerde ziel, de harmoniseering van zijn veelstemmige missen, volkomen onverstaanbaar voor den Heiden, met zijn geweldig-uitstroomende en wisselende rhythmiek. Schoon toch bekend is, hoe groot de invloed van het Grieksche toonstelsel op de kerk-toonsoorten was. Dit zal Nietzsche echter wel geweten hebben, al spreekt hij er niet van. Muziek dus géén algemeene taal. Melodie-vorming, uiting, schepping, vàst aan landaard, eigenschappen, vergankelijke cultuur-verschijnselen, som van voorstellings,- gevoels- en begrippen-bestaan! De Griek verzonken in zijn Lydisch, Phrygisch, Dorisch en Mixolydisch toon-systeem; de middeneeuwer in zijn contrapunctiek en gregoriaansche melodie. De Griek in zijn aeolisch en ionisch geklank, de middeneeuwer in zijn koraal en zes-stemmige missen. Daar schijnt Nietzsche ons te willen heenduwen. De Wils-objectivatie opnieuw gekielhaald. Want de Wil in den Griek openbaarde zich op de zelfde wijze als de Wil in den Arabier. En de Wil in vroegere tijdperken is precies dezelfde Wil, als die van de latere en ook van de toekomstige tijden. Indien nu de muziek van den Griek volslagen ontoegankelijk zou zijn voor een muziek-genie als Palestrina, dan is daarmee bewezen dat de muziek ophoudt álgemeene taal te zijn, kan zij nooit meer wils-werkingen uitdrukken. Dié cabbala verbleekt al! Want wil en wereld, wereld en muziek zijn twee uitingen van één ding, werd ons verpreekt. Indien muziek echter verwelkt met of bloeit door een cultuur, dan is haar wezen, inplaats van algemeen, in ‘den hoogsten graad’ plaatselijk, is zij juist de verbizonderings-taal der verschijnselen uitdrukkend. Nietzsche erkent het ook nu nadrukkelijk in zwierigen cadans:.... de muziek is heelemaal niet een boven tijdperken uitklinkende algemeene taal, gelijk dikwijls te harer eere is verkond (de schalk waagt 't nog te spotten, terwijl hij zelf tot die verkondigers behoorde), maar hangt ten nauwste saam met tijdopvattingen, gevoels-impulsies, wordt omgrensd door een zeer afgebakend cultuur-veld. Hierna moogt ge tien orgelpunten doen uitdrijven. Want weg- | |
[pagina 210]
| |
geslagen is met deze wijsgeerigheid de muziek als wils-openbaring van het eeuwige, tijdlooze, ruimtelooze, algemeene, onbestemde, zich in de Platonische Idee oplossend. En héél het meerstemmig gedachten-leven van den opwerper der groote theorie.
Zeer typisch is de boosaardige neiging van Nietzsche, om zelfs beoefening van andere kunsten bòven die der muziek te stellen. Zoo hierin: ‘Die künstlerische Ausbilding des Auges von Kindheit an, durch Zeichnen und Malen, durch Skizziren von Landschaften, Personen, Vorgängen, bringt nebenbei den für das Leben unschätzbaren Gewinn mit sich, das Auge zum Beobachten von Menschen und Lagen scharf, ruhig und ausdauernd zu machen. Ein ähnlicher-Neben-Vortheil erwächst aus der künstlerischen Pflege des Ohres nicht; wesshalb Volksschulen im Allgemeinen gut thun werden, der Kunst des Auges vor der des Ohres den Vorzug zu geben.’ Dit is van een physiologischen utiliteits-drang, die diep de soms geestelijk positivistische verburgerlijking van den fijn-gebarenden aristocraat Nietzsche kenmerkt. Zoo'n brokje proza leeft van den dissoneerenden interval. 't Smacht naar gedachten-, gevoelsoplossing. Er volgt geen. In Der Wille zur Macht komt de bijtendste en hoonendste Nietzsche pas los; in 't werk dat hij zelf als hoofd- en afsluitings-arbeid beschouwde op aesthetiseerend- en misschien ook moreel-philosophisch gebied.
't Is nergens saamgeschakeld betoog. Eerder een chaos. Wat ge tégen Schopenhauer's wilsleer wilt kennen, moet ge zelf uit al zijn aphorismen bijeensmeden, uit al zijn fragment-redeneerderij, in de verschillende werken. Schopenhauer heeft zijn heele denk-leer vergedrochtelijkt door zijn Wils-philosophie, krijt Nietzsche nu luid en pijnlijk. Hij heeft het wezen van den Wil zóó in kracht verminderd, dat 't er verminkt, onkenbaar door is geworden. Schopenhauer's beschouwing van het Wils-vrije subject in kunst noemt Nietzsche een uitputtings-verschijnsel der gedachten. Nietzsche zet den krop uit, in één spannings-zwelling. Hij verafschuwt dat beginsel. Hij veracht 't als een geslachtelijke besmetting. Hij voelt er in, een soort breken der hoogste geestelijke begeerten, een soort verstands-verzwakking. Ziedaar zijn contredans! ‘Schopenhauer's Grundmiszverständnisz des Willens (wie als ob Begierde, Instinkt, Trieb das Wesentliche am Willen sei) ist | |
[pagina 211]
| |
typisch’.... Het is een ‘Groszes Symptom der Ermüdung oder der Schwäche des Willens’. Nietzsche is zoo heusch, in Wagner en Schopenhauer geen typen van krankzinnigen te zien*dbnl*... ‘Man hat den unwürdigen Versuch gemacht, in Wagner und Schopenhauer Typen der geistig Gestörten zu schen.’ Hij ziet alleen de decadentie in hen, den geest van diep verval. Zoo oordeelt de man vol gistingen en ziedingen over gelijk- of minder-soortige nerveuze gestellen. In een zijner karakteristieken van wijsgeerige systemen verklaart hij, dat in Schopenhauer's Wilsleer juist kenmerkend de geheele wil ontbreekt. Nog snerpender stemt hij zijn mandora in ‘Physiologie der Kunst’: ‘Die unkunstlerischen Zustände: die der Objectivität, der Spiegelung, des ausgehängten Willens.... (das skandalöse Miszverständnisz Schopenhauer's, der die Kunst als Brucke zur Verneinung des Lebens nimmt).... Die unkunstlerischen Zustände: der Verarmenden, Abziehenden, Abblassenden, unter deren Blick das Leben leidet; - der Christ’.... In zoo een denking gaat de heele objectivatie-theorie die in de verheiliging van het bestaande, naar Schopenhauer, de hoogste wils-losworteling bóven de kunst en de schoonheids-ontroering uitheft, over den kop. Bijtender nog op een andere plaats keert hij op dit thema terug. Schopenhauer heeft mal gedaan: ‘Schopenhauer hat die hohe Intellektualität als Loslösung vom Willen ausgelegt; er hat das Frei-werden von den Moral-Vorurtheilen, welches in der Entfesselung des groszen Geistes liegt, die typische Unmoralität des Genie's, nicht sehen wollen; er hat künstlich Das, was er allein ehrte, den moralischen Werth der “Entselbstung”, auch als Bedingung der geistigsten Thätigkeit, des “Objectiv”-Blickens, angesetzt. “Wahrheit”, auch in der Kunst, tritt hervor nach Abzug des Willens’.... Waarop veel verder in zijn Dionysos-boek, de philosophische neerslag zinkt. ‘Dasz ein “An-sich der Dinge” nothwendig gut, selig, wahr, Eins sein musse, dagegen war Schopenhauer's Inter- | |
[pagina 212]
| |
pretation des “An-sich's” als Wille ein wesentlicher Schritt: nur verstand er nicht, diesen Willen zu vergöttlichen: er blieb im moralisch-christlichen Ideal hängen. Schopenhauer stand so weit noch unter der Heerschaft der christlichen Werthe, dasz er, nachdem ihm das Ding an sich nicht mehr “Gott” war, es schlecht, dumm, absolut verwerflich sehen muszte. Er begriff nicht, dasz es unendliche Arten des anders-sein-könnens, selbst des Gott-seinkönnens geben kann.’ En terugschouwend naar den oorsprong der muziek als maatschappelijk verschijnsel, doedelt hij: ‘Wohin gehört unsre ganze Musik? Die Zeitalter des classischen Geschmacks kennen nichts ihr Vergleichbares: sie ist aufgeblüht, als die Renaissance-Welt ihren Abend erreichte, als die “Freiheit” aus den Sitten und selbst aus den Menschen davon war: - gehört es zu ihrem Charakter, Gegenrenaissance zu sein? Ist sie die Schwester des Barockstils, da sie jedenfalls seine Zeit-genossin ist? Ist Musik, moderne Musik nicht schon décadence?’.... Waarom is er toch geen Goethe in de muziek-kunst, vraagt Nietzsche, en waarom heeft Beethoven zoo'n brok Schiller geslikt, zal hij gedacht hebben? Wijl de muziek, romantisch en niet classisch is. Beethoven een classicus? Nonsens. Romanticus, anders niet. Groot, hevig romanticus. Voor Nietzsche is Wagner résumé van Fransche en Duitsche romantiek. Het classisisme der Grieken objectiveert. De muziek objectiveert nooit, kàn niet objectiveeren, is zèlf reactie op het geestelijk classisisme van vroegere eeuwen. Zoo maakt Nietzsche soms boertiglijk een tombola van het levenslot. De enkele prijs-trekkers trommelt hij naar voor. De ‘Nieten’ begrinnikt hij. Zijn hoon schettert in den C-sleutel. Woorden als trompet-stooten. Geen bevallig polemist voorwaar! Een vechter zonder metronoom. Hij kent den gang en het tempo zijner hartstochten zonder instrument. | |
VII.In Nietzsche's Götzen-Dämmerung is de Schopenhauer-verwerping van den Wil in de kunst niet minder stellig dan in Der Wille zur Macht. Schopenhauer, de laatste der Duitschers die in aanmerking komt als ‘iets’.... ‘ist fur einen Psychologen ein Fall ersten Ranges: nämlich als bösartig genialer Versuch, zu Gunsten einer nihilistischen Gesammt-Abwerthung des Lebens gerade die Gegen- | |
[pagina 213]
| |
Instanzen, die grossen Selbstbejahungen des ‘Willens zum Leben’, die Exuberanz-Formen des Lebens in's Feld zu führen. Er hat, der Reihe nach, die Kunst, den Heroismus, das Genie, die Schönheit, das grosse Mitgefühl, die Erkenntniss, den Willen zur Wahrheit, die Tragödie als Folgeerscheinungen der ‘Verneinung’ oder der Verneinungs-Bedürftigkeit des ‘Willens’ interpretirt - die grösste psychologische Falschmünzerei, die es, das Christenthum abgerechnet, in der Geschichte giebt.’ Schopenhauer schonk ons dus een der ergerlijkste philosophische valschmunterijen. En hij zal, voor Schopenhauer's schande, éven een voorbeeld vasthouden. Schopenhauer verhaalt van het wezen der schoonheid met woorden van zwaarmoedigen gloed, in een heimvolle stem-wisseling. In haar ziet hij de verlossing voor een wijle, uit den wreeden, teisterenden Wil. En ze lokt naar de eeuwige vrijmaking. Deze roulade kent ook Nietzsche blijkbaar. Maar hij verafschuwt ascetisch getalm. ‘Insbesondre preist er sie als Erlöserin vom ‘Brennpunkte des Willens’, von der Geschlechtlichkeit, - in der Schönheit sieht er den Zeugetrieb verneint .... Wunderlicher Heiliger! Irgend Jemand widerspricht dir, ich fürchte, es ist die Natur. Wozu giebt es überhaupt Schönheit in Ton, Farbe, Duft, rhythmischer Bewegung, in der Natur? was treibt die Schönheit heraus? Glücklicherweise widerspricht ihm auch ein Philosoph. Keine geringere Autorität als die des göttlichen Plato (- so nennt ihn Schopenhauer selbst) hält einen andren Satz aufrecht: dass alle Schönheit zur Zeugung reize, - dass dies gerade das proprium ihrer Wirkung sei, vom Sinnlichsten bis hinauf in's Geistigste’.... Daarop de sarcastische tongscherping van Nietzsche. Want niet alleen gaat Plato hier lijnrecht tégen Schopenhauer in, maar dringt nog verder naar een ander uiterste. Met een onschuld, alleen van den Griek te verwachten, beweert Plato dat van de Platonische wijsbegeerte geen sprake zou zijn, indien er niet te Athene zulke bevallige jongelingen waren, wier aanblik de ziel eens wijsgeers in een soort erotische verukking aangloeit .... ‘und ihr keine Ruhe lasse, bis sic den Samen aller hohen Dinge in ein so schönes Erdreich hinabgesenkt habe.’ ‘Ein wunderlicher Heiliger’! hoont Nietzsche. Daar is nu de ‘goddelijke’ Plato, naar Nietzsche's inzicht, een der meest dwaze en onguurste muggenzifters uit het verval-tijdperk der Helleensche gedachten. Zoo schopt Nietzsche de heele metaphysiek van den berooiden Schopenhauer met een | |
[pagina 214]
| |
verachtings-trap omver en zegt verpopulaird: ‘Zie wat je Plato praat, en hoe de heele objectiviteit van je speculatieve schoonheidsleer door dezen vreemden eroticus wordt doorgestooten! Zoo slingert hij den Platonischen Plato, op wiens Platoniek de heele Platonische Idee berust, als een ledepop, zwaar en log-van-vracht, verbrijzelend tusschen het theoretische speelgoed van Schopenhauer. Jij wil verlossing uit de zinnen en den Wil door de kunst,.... ik, Plato, zal je even vertellen dat alle schoonheids-ontroering en schoonheids-schepping tot voortteelings-drift prikkelt, dat deze zinnen-opwekking zelfs een der diepste harer werkingen is.’ Nietzsche maakt front tegen alle zieken: Wagner, Schopenhauer, tegen het zwaar-kranke in zich zelf: vroegere bewondering voor hun arbeid. Hun werk voelt hij nu als een verval, ontbinding, levens,- denk- en gevoels-vervalsching. Nog hevig even barst hij uit in zijn Der Wille: ‘Mein Satz ist: dasz Wille der bisherigen Psychologie eine ungerechtfertigte Verallgemeinerung ist, dasz es diesen Willen gar nicht giebt, dasz, statt die Ausgestaltung Eines bestimmten Willens in viele Formen zu fassen, man den Charakter des Willens weggestrichen hat, indem man den Inhalt, das Wohin? heraus substrahirt hat -: das ist im höchsten Grade bei Schopenhauer der Fall: das ist ein bloszes leeres Wort, was er ‘Wille’ nennt. Es handelt sich nog weniger um einen ‘Willen zum Leben’: denn das Leben ist blosz ein Einzelfall des Willens zur Macht; - es ist ganz willkürlich, zu behaupten, dasz Alles danach strebe, in diese Form des Willens zur Macht überzutreten.’ Met deze sequenzen der telkens terugkeerende gedachten-motieven is ook de wilstheorie in de muziek genekt. Niet fijn als een plantenweefsel, deze analysen, maar toch scherp-harig als netels. Want als het wils-karakter juist is vernietigd in de z.g. Wils-objectivatie, de ‘Wil’, het drangbeginsel van alle actie en tegen-actie, dus blijkt te zijn niets anders dan een hol, onzinnig woord, dan zijn ook alle verschijnselen, op hem betrokken in het muziek-wezen, dóór en dóór onecht verklaard, vervalscht in de aanduiding hunner werkingen, slechts bestormd met een zinledige term: Wil. - 't Gekletter van 't slagzwaard hoort ge. Voor Nietzsche is alles zonneklaar. Schopenhauer begreep niets van den ‘Wil’.
Ook ik heb in dit werk, echter op gansch andere gronden dan | |
[pagina 215]
| |
Nietzsche, de Wils-philosophie in de muziek weerlegd, en aangetoond, waarom zij voorstelling is gebleven; niets meer dan dit. Ik sta lijnrecht tegenover Nietzsche's wils-verklaring, gelijk ik, in de muziek-philosophie, lijnrecht sta tegenover Schopenhauer's wilsverklaring. Toch achtte ik het zeer merkwaardig, naast mijn weerlegging, Nietzsche's aanvallen op den Wil te geven, om te laten uitkomen dat ook, met geheel andere beschouwingen, de muziekphilosophische wils-theorie kan worden òmgeworpen.Ga naar voetnoot1))
In zijn theorie over de werkingen van het tragische - de werking der tragische emotie namenlijk meten, met een dynamometer, heerlijke koele wrok op de stuipige ontroering der hyper-romantiek - barst Nietzsche nog eens los, verklaart hij hard en hevig dat Schopenhauer van het wezen der kunst nooit iets beseft heeft: ‘Schopenhauer hier nicht begreifen wollte, wenn er die Gesammt-Depression als tragischen Zustand ansetzt, wenn er den Griechen (- die zu seinem Verdrusz nicht ‘resignirten’....) zu verstehen gab, sie hätten sich nicht auf der Höhe der Weltanschauung befunden: so ist das parti pris, Logik des Systems, Falschmünzerei des Systematikers: eine jener schlimmen Falschmünzereien, welche Schopenhauern, Schritt für Schritt, seine ganze Psychologie verdorben hat (: er, der das Genie, die Kunst selbst, die Moral, die heidnische Religion, die Schönheit, die Erkenntnisz und ungefähr Alles willkürlichgewaltsam miszverstanden hat). Men ziet nu waarom, en op welke gronden Nietzsche de heele Wils-theorie in de kunst wegwerpt, en daarmee ook de theorie waardoor de muziek wordt voorgesteld als ‘vertegenwoordigster van het Heelal’, openbaarster van het ‘wezen der dingen’ zelf. Toch is nergens in Nietzsche's bestrijding saamhang. Hij hakt, scheldt, vloekt, hoont, snerpt, vinnigt; soms brillant, lenig, snelvan-gedachten-overrompeling, virtuoos, verbluffend, dan weer koud, cerebraal, kil-hardvochtig en onmenschelijk eenzijdig. Zijn gronden zijn nergens bijna mijn gronden. Zijn logica kan al heel zot derailleeren. Soms is hij een denker met oogkleppen voor, schichtig als een nerveus paard. Die trillers en voorslagen in zijn stijl, haat ik. 't Is te berekend.... berekend op den schijn van absolute on- | |
[pagina 216]
| |
berekendheid. Er is een jacht, een prestissimo in zijn zinnen dat naar de verdoeming stuwt. En soms 't psalmachtig-uitgedroomde van den Zarathustra-dichter, midden in de vaart der geraasmakendste perioden. Zijn fragmenten zijn rumoerige potpouriën, alles kookt en geurt er door elkaar. Uien-lucht en violet-parfum, lucht van versch-gespitte aarde en sneeuwgeur. Deze man verstond den largettho-stijl nooit, en ook niet het contrapunct. Hij zingt van de vroolijkheid con allegrezza, als een zwaarmoedige; van de vreugd als een bedroefde; van het geluk als een onrustige. Zijn stijl bewijst dat hij de contrapunctiek niet omvatte. Bijvoegings-stemmen tegen een hoofd-melodie in, aangeheven, maken hem razend. De aard zijner logiek is Fransch; hij beseft niet de harmonie die kan toelaten, dat een bovenstem, benedenstem, en een benedenstem weer bovenstem kan worden. Al die melodie-omkeeringen maken hem duizelig. Ook het denken, het contrapunctische denken van Schopenhauer, die veel motieven tegen elkaar laat inzingen, tòch mèt behoud van den harmonischen saamklank, kon hij niet omgrijpen. Nietzsche's betoog is enkelvoudig, klaar, saamgedrongen. Van fuga-stijl in literatuur beseft hij niets. Vandaar dat hij Balzac een koud, gevoelloos kunstenaar durft noemen, en De Goncourt onder de minderwaardigen rangschikt. Nietzsche's Gebürt is weerlegd met Nietzsche's Wille zur Macht, Fall Wagner en Menschliches. In Die Geburt was de Wil nog muziek, leven, het eeuwige uitdrukkende. Toèn waren Schopen. hauer en Wagner de triumfanten. In ‘Fall Wagner’ is Schopenhauer de wijsgeer van de ontaarding, het verval, Wagner zijn allertreurigste erfgenaam op muzikaal gebied. (Zie in dit verband pag. 14 van: Der Fall Wagner.) De coupletten van den lofzang zijn weggeblazen, met den hoogschellen hoorn van zijn haat.
Met den schrijver van Die Geburt heb ik nog enkele dingen af te doen, waar hij het wezen der Grieksche muziek aanroert, en Schopenhauer met zijn wils-formule laat zegevieren. Ook ik doe nu even, alsof er geen Nietzsche van Der Fall Wagner, Menschliches en Wille zur Macht bestaat, gelijk Dr. De Hartog deed in zijn karakteriseering der muziek-philosophie, zingend als een troubadour van het pessimisme. |
|