Groot Nederland. Jaargang 5

Literatuur.

Nine van der Schaaf, Santos en Lypra. Amsterdam, W. Versluys.

Er is voor mij in dit boek een disharmonie tusschen willen en bereiken.

Reeds eenige jaren is er in onze letteren een reactie merkbaar tegen het realisme. Ik gebruik dit woord, al wordt er eigenlijk niets mee gezegd. Maar toch begrijpen wij er een bedoeling uit, er ligt een aanwijzing in. Geen enkele kunst past in een -isme; zoodra ze dat doet, is ze dood.

Doch met zoo'n woord duiden we een zekere richting aan. Jammer genoeg ook soms een systeem, of - nog erger - een móde.

Groote voorgangers geven kùnst, in wèlke richting ook, - kleine navolgers geven.... navolging, vormen een school, trachten vaak de kunst gevangen te zetten in een theorie, een doctrine.

Dat geldt ook van het realisme. De ongebondenheid der romantische fantasterij dreef in de vorige eeuw tot een reactie. Wat uit een grootsche verbeelding en een machtig gevoel was ontstaan, werd nagevolgd door wie juist dat gevoel en die verbeelding misten. En daardoor werd de romantiek een willekeurige verhaspeling van de werkelijkheid.

We kennen de gevolgen van den terugslag.

De voorgangers alweer maakten in andere richting het mooie, grootsche, nieuwe - gaven kunst, gebazeerd op studie der werkelijkheid. Maar vele van hun navolgers, hun talent missend, meenden dat de weergeving der vlakke, door hèn geziene realiteit volstond om kunst te maken, en zij gaven het aanzijn aan werken die niet meer waren dan - vulgaire brokken verveling.

Doch daarmee is niet gevonnist de kunst die de eerste openbaring was van het streven naar vernieuwing.

Dat is het misverstand.

Het naturalisme is dood, het realisme, het verisme, hoe men het noemen wil, - zooals de romantiek dood is.

Want zóo gebruikt, slaan die woorden op versteeningen. Maar de kùnstwerken der romantici, der naturalisten en realisten, zij blijven leven evengoed als die der klassieke oudheid.

Tegen het realisme als doctrine - tegen het realisme als mode is de reactie ontstaan en thans voelbaar aan alle zijden.

[p. 606]

Sommigen hebben bij 't sprookje, bij de symboliek hun heil gezocht anderen roepen om de gedàchte, weer anderen om den mysterieuzen levensinhoud. En zoo zijn er ook die op een vernieuwing der letteren hopen door.... de verbeelding.

Het komt mij voor dat er tegenstellingen of onderscheidingen gezocht worden, die in de kunst niet bestaan. Want ik zou willen vragen: is er eenige kunst bestaanbaar zonder verbeelding? - het woord in zijn dubbelen zin gebruikend. En ook: is er waarachtige kunst die niet de realiteit tot ondergrond heeft en géén voeling houdt met den mysterieuzen levensinhoud?

Als Albert Verwey van Santos en Lypra zegt: ‘het werk is een dracht van de eigenmachtige verbeelding’, dan geeft hij in die woorden veel gestrenger critiek dan hij zelf bedoelt. Dan wijst hij op een eenzijdigheid die noodlottig moet zijn voor de uitkomst van het streven. De verbeelding toch is één der geestelijke faculteiten van den kunstenaar. Haar eigenmachtig haar werk te laten doen is haar doen heerschen over de andere, met de vrijheid van die te negeeren. En dat kan niet geschieden dan ten nadeele van het werk.

Het blijkt hier duidelijk.

Nine van der Schaaf heeft haar mooiste gedachten en innigste gevoelens toevertrouwd aan haar Verbeelding. En die heeft er een sprookje van gemaakt.

De heer Verwey, - naar wiens opstel over dit boek in de Juni-afl. 1906 in De Beweging ik de belangstellenden gaarne verwijs - vindt het noodig te verdedigen dat zij in dat sprookje ook de werkelijkheid opneemt, dat zij iets onwaarschijnlijks laat gebeuren, (een schip in den storm zich verkeerd laat omwenden), geeft haar Verbeelding daartoe het volle recht! Ik zou zeggen: hij duwt hiermee tegen een deur die openstaat. Dat laten wij ons als lezers immers gaarne welgevallen - de fantazie mag haar spel met ons spelen naar hartelust.

Maar.... als die Verbeelding ons personen voorzet, voor hen onze belangstelling vraagt, ze doopt met vreemde namen en voert door allerlei vreemde avonturen, dan.... moet ze vóor alles zorgen dat we in hen schepselen van vleesch en bloed kunnen erkennen, en geen allegorische poppen, enkel zus en zoo zich bewegend naar 't welbehagen van de auteur om ons van een of andere hoogere waarheid te overtuigen.

Welnu - dàt is de fout van dit hoog-bedoelde boek. De personen hebben geen leven, zijn voor drie vierden abstracties. Voor hun aandoeningen, hun vreugde en leed, voelen we niet.

Er is er maar éen in: Donita.

In de schepping van haar heeft het gevoel der schrijfster zijn rechten gehandhaaft náást die der verbeelding. En al dadelijk is het rezultaat gunstiger. In Donita is ziel, is leven. In haar herkennen we een mènsch.

De heer Verwey zegt: ‘Ik geef de schrijfster gelijk in wie de verbeel-

[p. 607]

ding dermate tiran wil zijn. Het is waarlijk wel noodig, want zij is in de oogen van onze werkelijkheid-herkauwende landgenooten weinig anders als slaaf geweest.’

Waaruit - de formuleering van den laatsten zin is ver van logisch en duidelijk! - ik meen te mogen afleiden dat hierin meer de anti-realist dan de kunstenaar of artistieke beoordeelaar aan 't woord is.

De uitspraak is daardoor troebel, bedoelt een rehabilitatie van de Verbeelding en een rechtvaardiging van wat aan Santos en Lypra zooveel kwaad gedaan heeft: twee dingen die feitelijk met elkaar niets te maken hebben. Dat de strijder voor de rechten van Verbeelding de zwakheden van dit boek niet zou hebben opgemerkt, is voor mij ondenkbaar.

Wat nu zijn strijd voor de Verbeelding aangaat: laat hij eens onbevooroordeeld rondzien. Dan zal hij ontwaren dat telkens als een door hem geschuwd realist iets maakt van kùnst, de verbeelding daarin ruimschoots haar werk heeft verricht. Niet eigenmachtig, niet als tiran, ook niet als slavin - maar onder de beheersching van wie haar altijd in zijn macht moet houden: den kunstenaar.

L.E. Silhouetten. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf.

Vous êtes un ‘pastel’ d'antan,
Qui s'anime, rit un instant

Et s'efface.

Deze verzen uit het bevallige gedichtje van Gregh, door de schrijfster boven haar eerste verhaal geplaatst, zijn toepasselijk op alle.

Het is geen overweldigend talent dat zich in dit boek openbaart, we ondergaan bij de lezing geenszins de geweldige ontroering, komen niet op de hoogten van bewondering, die groote kunst vermag te wekken, maar de vertellingen van L.E. hebben de eigenaardige bekoring, waaraan volmaakte schoonheid soms vreemd blijft.

Ze zijn het werk van èn fantazie èn werkelijkheidsstudie, zij de laatste ook indirect, en ze maken den harmonischen indruk van volmaakt te kloppen met de bedoeling. Daardoor ‘doèn’ ze het.

De schrijfster heeft het verleden bestudeerd. Niet de geschiedboeken of andere authentieke bronnen om er een stuk staatkundig leven uit saam te stellen, maar.... familie-papieren, oude, vergeelde brieven, stamboomen, zeden en gewoonten. Ze is thuis in vorige eeuwen en heeft fantazie genoeg om ons het huiselijk- en maatschappelijk leven van Hollandsche geslachten, wier namen nog gehoord worden, opnieuw te doen gadeslaan, en ziel genoeg om ook tot het innerlijke van hun bestaan door te dringen.

Er is in dit heele boek iets weemoedigs. Het vertelt van zooveel schoonheid en jeugd en liefde die eens waren, waarvan een portret, een

[p. 608]

beschreven papier nog de tastbare getuige is, en die heen zijn gegaan als zooveel wat wij zelven in ons leven hebben liefgehad, wat we vast hadden willen houden en wat de tijd meedoogenloos verwelken deed of sterven.

Et je pleure

D'entendre frémir cette voix
Qui vient de si loin, d'autrefois

Et qui pleure.

Die stem vooral hooren we in dit boek van herinnering. En daardoor is er vaak iets zacht-ontroerends in. Het leed is geleden, de oogen die weenden zijn lang voorgoed gesloten, maar er vibreert na van die smart in de verhalen.

Elisabeth is wel een der beste, en La bellissime Hollande, in welke beide de schrijfster begint met ons eerst te toonen of te noemen wat haar ‘inspireerde’.

Voor het eerste: een portret van Troost.

Voor het tweede: een zevental brieven, alle met het adres: A Madame, Madame la Baronne Sloet, née Baronne Borre d'Amerongen, Dame de Warmelo et de Carsbergen à Warmelo’, en met den aanhef: ‘Madame, ma très honorée Cousine’.

Nu werkt de fantazie van L.E.

‘Met een duidelijke vaste hand zijn de breede vellen der brieven beschreven, complimenteus en toch levendig gesteld, en onwillekeurig ziet men de schrijfster zitten op haar lagen stoel met hoogen rug, zich heel recht houdend in het nauwe keurslijf, een baptiste mutsje op het licht gepoederde haar, snel voortschrijvend met een welversneden ganzeveerenpen - een tinteling in de donkere oogen en een lachje om den mond.’

Is 't niet een goed staaltje van plastisch vermogen?

En ‘door een enkel woord, een enkel gezegde dier oude brieven’ leeft voor haar op in stille afzondering een vroeg vereenzaamde: ‘Edel en hoochgheboren’.

De heer Jer^o. de Vries die een ‘Voorwoord’ schreef, zegt daarin o.a.:

‘Wij leven in een tijd, waarin men zijn kamers vol propt met oude kandelaars, lampjes, borden en allerlei goed en snuisterij, waarmee onze vaderen leefden. Welnu, hier hebben onze liefhebbers en liefhebsters iets van den ouden geest er bij.’

Vooral ook iets van het gemoedsleven. En dàt juist is de bekoring.

Jammer dat de schrijfster nu en dan niet laten kan door een wijzigheidje de illuzie te verstoren!....

W.G.v.N.

Verbetering.	Vorige afll. in 't Boccaccio-artikel:
Blz. 350	‘Provinçaalsch’, moet zijn: Provençaalsch.
Blz. 366	‘laatste helft der dertiende’, moet zijn: eerste der veertiende.
Blz. 480	‘den eersten indruk’, moet zijn: de eerste.