Groot Nederland. Jaargang 5

[p. 72]

Waarom leest de Afrikaner-Boer niet?
door Jan F.E. Celliers.

Opmerkelik is het hoe mensen (en zelfs Afrikaners), die toch verondersteld mogen worden niet onbekend te zijn met de geschiedenis van hun eigen land, zowel als van andere landen, die toch de nieuwsbladen lezen, die toch meeleven met hun tijd, die toch geleerd hebben dat zekere verschijnselen altijd bepaalde natuurlike oorzaken hebben, - opmerkelik, zeg ik, dat door zulke mensen, zo met 'n glimlachend schouderophalen de nuchtere vraag gesteld kan worden: ‘maar waarom leest dat Boeren-volk dan toch niet? Vanwaar die armoede aan eigen schrijvers en dichters?’

Zich zó los te maken, naar de geest, uit de eigen omgeving waarin men vastgegroeid is, ten einde het uitheemse te beoordelen en te meten naar de maat die daar geldig is, dat is een bezigheid waartoe de meesten geen lust of tijd hebben, en waarin weinigen het zeer ver brengen al leggen zij er zich op toe. Ja zelfs een bezoek aan 't vreemde land moet zeer oordeelkundig aangelegd worden, wil men niet even kortzichtig terugkeren als men er heen gegaan is.

Het kan ons dus niet te zeer verwonderen wanneer zelfs de hoofdoorzaken van het verschil tussen het eigene en het uitheemse telkens weer uit 't oog verloren of in 't geheel niet opgemerkt worden.

Het schijnt mij daarom niet ondienstig even stil te staan bij de vraag, waarom de Boeren niet lezen, waarom zij zo weinig voortbrengen op letterkundig gebied. Mocht 't mij tevens gelukken een weinig licht te verspreiden, ook in de richting van de weg die tot uitkomst moet leiden.

[p. 73]

Ons Boerenvolkje kan gevoegelik vergeleken worden met een handjevol water dat, meer dan twee eeuwen geleden, door de grote wereldstroom uitgeworpen werd, om, sukkelend en langzaam, zich een eigen weg te zoeken door struiken en klippen; evenwijdig aan de grote stroom, doch buiten gemeenschap daarmee, achtergelaten, tegengehouden door hindernissen, terwijl de moederstroom daarnaast, als groot aaneengesloten geheel, over zulke kleinigheden met gelijke vloed daarhene gaat, op de brede bedding van welvaart en beschaving.

Om ons nu vooreerst te bepalen tot onze plattelandsbevolking, onze Boeren-mensen, tot hen dus die gerekend mogen worden als nog behorende tot 't sukkelende stroompje naast de hoofdstroom: zij vertegenwoordigen meer dan de helft van de blanke bevolking. Toch zijn zij nog maar 'n handje vol, in aantal ver overtroffen door de bevolking van menig tweederangsstad in Europa. (De hele blanke bevolking van Zuid-Afrika bedraagt zowat 1,150,000 zielen). En hoeveel eigenlike lezers, denkers, schrijvers en dichters zou men onder zo'n aantal - voor de hand genomen - zelfs in 't beschaafde Europa wel aantreffen?

Van het ogenblik af dat de Europeaan voet aan wal zette in Zuid-Afrika, voelde hij zich aangetrokken door de grote, zonnige vrijheid van onze velden. Onmogelijk kon hij voorzien, welke moeilikheden hij tegemoet ging. De kustlanden, waar hij zich in 't begin neerzette, waren waterrijk en wild was volop. En vele beproevingen wilde hij zich ongetwijfeld wel getroosten, als hij toch maar die banden mocht afwerpen, welke de grote samenleving ons oplegt en welke wij alleen verdragen ter wille van de ordelike instandhouding van 't geheel.

Onrecht, machtmisbruik, bevoorrechting van de éne stand of klasse boven de andere, daartegen kwam de Boer al vroeg in verzet.

Was dat reeds zo in de Hollandse tijd, nog veel erger werd het en nog veel meer reden tot ontevredenheid werd de Boer gegeven door de Engelse overheid, die de Hollandse verdrong. De Boer trok de binnenlanden dieper en dieper in, afgesneden van de wereld, met de Bijbel als enig lees- en leerboek voor zich en zijne kinderen; steeds vervolgd door de overheid, steeds in botsing met wilde stammen, steeds worstelende met droogte, met veeziekten, met wilde dieren, met overstromingen, met insecten-

[p. 74]

plagen, met de verbonden kracht van alle plagen die een hardhandige natuur maar bedenken kan. En die strijd gaat nog onveranderd voort. Het jongste bloedige drama, enige jaren geleden afgespeeld, is slechts een schakel in de lange, stormachtige reeks der politieke gebeurtenissen. In die reeks ontbreekt nog steeds de beslissende stoot of wending waarop een tijdperk van langdurige rust verwacht kan worden. De Kafferkwestie staat ons nog voor de deur; en de onovertroffen rijkdom van onze bodem verzekert ons een ‘output’ van rustverstoring, van politieke verwikkelingen, van onvaste maatschappelike toestanden waarvan het end nog lang niet te zien is. De armoede neemt vandaag hand over hand toe in ons ongelukkig rijk land.

Aan de andere kant sleept de speculasiegeest en de zucht naar geldbejag velen onzer mee.

Vraag nu nog waar onze schrijvers en dichters dan blijven!

Taaibeschaving en letteren hebben voor gezonde groei een bodem nodig van bestendige welvaart, van rust altans voor een gezeten, tevreden burgerlike bevolking.

De behoefte aan letterkundig genot kan zich niet openbaren, wanneer elk spiertje zich schrap moet zetten voor eigen behoud en voor nasionale verdediging.

Hoe anders zijn de toestanden in Europa: De onophoudelike kibbelarijen van de kinderjaren der volkeren zijn genoegzaam achter de rug. De zorg voor landszaken is toevertrouwd aan zekere klasse die er zich uitsluitend mee bemoeit. Anderen houden er zich geheel buiten, leggen zich toe op liefhebberijwerk, op kunst en letteren, verlaten zelfs het vaderland om elders te gaan wonen; en niemand die er aan denkt hen daarover een verwijt te maken. Bij ons daarentegen wordt elkeen aangesproken of voelt zich geroepen om deel te nemen aan de strijd. Noodwendig moet 't meeste wat onder zulke omstandigheden geschreven en gelezen wordt, zich bewegen om de vraagstukken die op de voorgrond staan in aller gedachten. Wordt er al iets geschreven dat de politiek niet raakt, dan zijn 't praktiese beschouwingen, raadgevingen of leringen, gericht op zedelike opbouwing of op de mededeling van nuttige kennis, dewijl 't zo dringend nodig is de onzedelike invloed van de vreemdeling tegen te werken en hem in kennis te evenaren. Onze gedichten zelfs zijn, bijna uitsluitend, slechts berijmde redeneringen van 't verstand of blote verhaaltjes en voorstellingen, die er niet op aangelegd zijn

[p. 75]

beelden te wekken die 't direkt aanschouwelike te boven gaan. Is dit niet kenmerkend voor elk volk in zijne jonkheid?

Onze schrijvers, voor zover ze er zijn, volgen deze weg minder uit beredeneerde keuze, dan eenvoudig omdat zij met een andere weg minder vertrouwd, ja zelfs onbekend zijn, omdat zij met hun volk delen in de ingeschapen neiging, welke de juiste weg aanwijst voor onze tijd. Met 't oog op onze steeds bedreigde nasionaliteit begrijpen zij ook vanzelf dat de geschiedenis steeds op de voorgrond gesteld moet worden.

Begrijpelik is 't dus waarom onze letterkunde meestal voor de Europeaan ongenietbaar moet zijn, en waarom, omgekeerd, veel van de Europeese letterkunde ons niet alleen onbegrijpelik maar zelfs beuzelachtig moet toeschijnen.

De Boer weet niet waar een boek heen wil als 't geen duidelik vooropgestelde zedelike of praktiese strekking heeft. In de zonsondergang bewondert of beschrijft hij minder de kleuren, droomt hij minder over geesten of gedaanten die daar zweven, als dat hij berekent wat de kansen voor droogte of regen zijn. Terwijl de Europeaan nog het verschiet staat te bewonderen, laat de Boer reeds zijn ossen aanjagen, om verder te trekken, dewijl zijn kennersoog ontdekt heeft dat in de verte giftplanten groeien. De Boer begrijpt niet welk belang mensen van verstand er bij kunnen hebben volks- of kafferverhaaltjes en dierenstories te verzamelen; voor hem zijn zij toch niets meer dan aardigheidjes die de ernst van het leven niet raken. Het behoeft daarbij nauweliks gezegd te worden dat boeken die kennis veronderstellen van Europeese maatschappelike toestanden bij de Boer hun doel moeten missen. Het Hollands van zeer vele boeken is voor hem ook dikwils onverstandbaar, daar 't heel iets anders is dan 't Hollands waar hij uitsluitend mee vertrouwd is, namelik de taal van zijn Bijbel en kerk. Engels verstaat hij niet, en gelukkig niet, zolang onze taal tegenover 't Engels nog niet de plaats inneemt die haar toekomt, zolang 't er op aangelegd wordt de bron van kennis en ontspanning bij voorkeur of uitsluitend Engels te maken. Hollandse boeken, onoordeelkundig toegediend, zal de Boer niet tot leeslust opwekken, want, hoe nodig 't ook mocht zijn wereldkennis en verlichting ingang te doen vinden, het plotseling opdissen van voorstellingen of denkwijzen die schokkend in strijd zijn met plaatselike zeden of opvattingen, is eer berekend de boeken in kwade reuk te brengen.

[p. 76]

Op zijn best krijgt de Boer maar zelden een Hollands boek in handen, van welken aard ook, en de eigen Afrikaanse schrijvers zijn nog maar schaars.

Weetgierig is de Boer, dat weet ik te goed; en geld voor boeken zal hij ook over hebben als 't hem maar eens duidelik wordt dat men hem op eigen terrein tegemoet wil treden ter vervulling van de behoeften die hij gevoelt.

Afrikaanse schrijvers kunnen hem daarin het best dienen, vooral ook door zich te bedienen van een taal, Hollands of Afrikaans, die voor hem geen zwarigheid oplevert. Helaas dat dit niet altijd genoeg beseft wordt door Afrikaanse schrijvers. De drang om tot zekere taalaristocrasie te behoren moet men weten af te wijzen waar het geschrevene niet slechts voor ingewijden bestemd is, doch bepaald ook voor de Boer. Men moet zoveel mogelik Hollands (of Afrikaans) schrijven, vreemde en ongangbare bastaardwoorden vermijden, benevens ingewikkelde zinbouw. Vele ‘aristocraten’ (meer in schijn dan in wezen) zullen er ook mee gebaat zijn. Vooral de courant mag op bedoelde wijze niet zondigen, de courant, die voor de Boer in zeer vele gevallen de enige bron is van voorlichting.

En deze opmerking brengt ons van de Boer op de Stadsbewoner.

Dat ook in Zuid-Afrika de stadsbewoner van de plattelandsbewoner verschilt zal wel geen betoog behoeven.

Door opvoeding, door aanraking met de grote wereld en hare voortbrengselen op elk gebied, wordt de stads-Afrikaner nader gebracht tot de Europeaan, in zijne neigingen en behoeften, ook op letterkundig gebied. Dat hij uit Engelse bron put, voor die behoeften, is ook duidelik, dewijl hij door zijn opvoeding met die bron 't best vertrouwd is en dewijl de talrijke voortbrengselen daarvan overal voor 't grijpen liggen. Achterlikheid in eigen taal en gebruik van 't Engels in de plaats daarvan is 't natuurlijk gevolg. In tegenstelling met de plaats-Boer leest de dorps-Boer dus wèl, doch zó, dat zijn lezen eer nadeel dan voordeel oplevert voor taal en nasionaliteit. Zelden blijven Afrikaanse kinderen zo lang op school dat zij Hollands goed meester worden. En eenmaal in 't werk-leven getreden leren zij 't nooit meer goed gebruiken. Naast hun moedertaal blijft 't voor hen in ieder geval altijd 'n vreemde klank behouden.

Wat zou hier het middel tot uitredding moeten zijn?

[p. 77]

De Afrikaanse taalbeweging zal trachten hierop antwoord te geven door de Afrikaner - die lang niet altijd slecht Afrikaner is omdat hij Engels schrijft en spreekt - tot 't besef te brengen dat zijn eigen Afrikaanse moedertaal net zo geschikt is, of gemaakt kan worden, als Engels of Hollands om uitdrukking te geven aan alle mogelike begrippen en gevoelens. Door aanmoediging, door voorbeelden in geschrift en woord, moet dit aangetoond worden. Zo moet de gewoonte gekweekt worden voor Afrikaans spreken (ook in 't publiek) en schrijven. Doch terwijl de Afrikaanse taal en letterkund zich zo aan 't vormen is, moet 't Hooghollands nog vastgehouden, nog onderwezen worden omdat intussen de Hollandse letterkunde voor ons nog lang onmisbaar zal blijven en niet onverstaanbaar mag worden.

Tweeledig zal dus de taak van de beweging moeten zijn: de Boer, en de Afrikaner in 't algemeen, te geven wat naar zijn gading is voor de tijd waarin hij leeft, en voor 't meer kunstlievend publiek de weg te openen tot een eigen Afrikaanse letterkunde, door Afrikaners, voor Afrikaners, met onze stempel getekend en gekenmerkt door de Afrikaanse geest in het eigen Afrikaanse land.