Groot Nederland. Jaargang 4

[p. 575]

Dramatische kunst.

E. Gordon Craig, De Kunst van het Theater. Vertaling van Donaert van Elten. Amsterdam, S.L. van Looy.

Als dit boekje een tweeden titel droeg dan zou die kunnen zijn: ‘of de ideale regisseur’. Want dit komt me voor de voornaamste verdienste ervan te zijn, dat het de taak van den regisseur verheft tot de taak van een kunstenaar, wat ze in werkelijkheid is. Dit is ook voor mij de verklaring van de groote instemming waarmee Jan C. de Vos het geschrift van Gordon Craig inleidt. Wie hèm hebben leeren kennen als leider, weten hoe veel wat hier gezegd wordt hem uit de ziel gegrepen is, hoe hij altijd zijn taak opvatte als kunstenaar, trachtend met de hulpmiddelen van het bestaande tooneel een zoo harmonisch mogelijk geheel te scheppen van innerlijk en uiterlijk, nadat hij de quintessens van het stuk in zich had verwerkt.

Geen wonder dat hij, Craig's idealen kennende, zegt: ‘'n Betoovering lijkt 't, in 't eerst: die harmonie van lijnen, lichten, verven, stoffen, materialen, bewegingen, gebaren met het gesproken woord, uit de handeling voortkomend - van het stoffelijke met het geestelijke - vooral voor wie aan veel gruwelijke tegenstrijdigheid in dat alles bij schier elke vertooning, zoo goed in het buitenland als hier, gewoon zijn. Maar die droom, die visie kan werkelijkheid worden: harmonie, ensemble, in alles met en door alles en allen.’

Ziedaar de geestdriftige instemming van een vakman. Een instemming die stellig meer gewicht heeft dan de artistieke meening van Jac. van Looy en van Bauer, als behoorende deze beiden tot de toeschouwers, die wel hun ontevredenheid over uiterlijke aanschouwing kunnen uitspreken - een artiestenontevredenheid, waarmee zeker rekening dient gehouden te worden! - maar die niet de groote bezwaren kennen, welke de theaterman voor zich ziet staan als reuzen, wier David hij worden moet aleer één stap verder te komen op den weg naar het ideaal.

Als zoo iemand zegt: ‘wat Gordon Craig wil, kàn’, heeft die uitspraak zeer bizondere waarde.

[p. 576]

Gelijk De Vos het ideaal van Craig onder woorden brengt, zal het stellig de sympathie verwerven van ieder die het in verschillende opzichten gebrekkige inziet van onze theater-vertooningen. Vermeerdering van uiterlijke praal, de verzorging van elk stoffelijk detail tot in het minutieuze, kan niet tot een algeheele verbetering voeren, integendeel, ze leiden elk op hun beurt de aandacht van de hoofdzaak af: het bereiken van de harmonie.

Uit het bovenstaande volgt dat ook hier met instemming geschreven wordt over de hoofdstrekking van Craig's geschrift.

Maar met dìt voorbehoud, dat ik aldoor scherp wil onderscheiden het door Gordon Craig gewènschte - èn - de wijze waarop hij voor zijn streven propaganda maakt.

Hij begint met een Inleiding: ‘Een enkel woord over het theater, zooals het was, is en wezen zal.’

Die inleiding is een merkwaardig staaltje van oppervlakkigheid. Ik vraag me af voor wie ze wel geschreven is. Toch niet voor hen die eenigszins met de geschiedenis van het theater bekend zijn? Dat is onmogelijk. Ergo voor hen die dat niet zijn. Maar dan vraag ik: hoeveel wijzer (?) zullen die worden uit de algemeenheden en in hun algemeenheid niets zeggende bewoordingen waarmee wordt afgehandeld wat het theater was. Men oordeele:

‘De eerste teekenen (?) van theaterkunst worden gevonden in de godsdienstige gebruiken (waar? wanneer? van wie? v. N.). Alle kunsten, die ik weer in het theater wensch te zien, concentreerden zich in de godsdienstige gebruiken.

Langzamerhand trokken de dichter (de meest intellectueele dergenen, die met deze (welke? v. N.) ritus verbonden waren) en het even machtige woord - al het andere tot zich.’

Dus de dichter èn het woord?

Bots volgt hierop de verzekering:

‘Elkeen die de aard van het theater bestudeerde, moet gezien hebben dat die sterk verschilde van de huidige’.

Maar de aard van wèlk theater inshemelsnaam? Het Chineesche, Egyptische, Grieksche, Romeinsche, Middeleeuwsche? We tasten in 't vage. Onverstoorbaar gaat de inleider voort:

‘Het theater was voor het volk, en behoort altijd voor het volk te zijn. De dichters wilden het theater maken voor een beperkten kring van dilettanten.’

Alweer: welke dichters? Noem toch eens namen!

't Is onbegonnen werk over deze vage uitlatingen een oordeel te vormen. In hoofdzaak blijkt de schrijver er mee te willen verklaren waardoor het theater in onze dagen artistiek zoowel als financieel een mis-

[p. 577]

lukking geworden is. Doch de verklaring is verre van klaar!....

O - o - deze man schrijft met de beste bedoeling zoo onlogisch. Zoo lezen wij iets verder, nadat hij de theater-mannen den plicht op het hart gebonden heeft de gewenschte hervorming in het leven te roepen, het volgende:

‘Het theater is geweest, en moet zijn een medium voor kunstenaars - voor één soort kunstenaars slechts, ‘die van het theater.’

Dat lijkt nu ‘simple comme bonjour’, maar 't is niet zoo. Want wie zijn die kunstenaars van het theater? Wie hebben het als medium in de eerste plaats noodig - de treurspel- en comedie-schrijvers? Dat zou men zoo denken, maar we zullen straks zien, welk een bescheiden rol door Craig aan dezen wordt toebedeeld.

‘Door middel van dit medium moeten dezen’ - dus die niet nader aangeduide kunstenaars van het theater - ‘ons het leven kunnen vertoonen in al zijn mooie vormen.’

Het lijkt weer zoo eenvoudig mogelijk, en toch is er zonder nadere toelichting niets bepáálds uit te halen.

‘Het theater moet niet de plaats zijn, om decoraties ten toon te stellen, of verzen te lezen (sic!), of preeken te houden, het behoort de plaats te zijn waar 's levens gansche schoonheid kan worden ontvouwd, niet enkel het uiterlijk mooi van de wereld, doch ook het innerlijke en de beteekenis van 't leven. Niet enkel de plaats om feiten te vertoonen op materieele wijze, maar de plek om de gansche wereld der verbeelding te vertoonen, en dit geestelijker wijs.’

Dus óók het uiterlijk mooi van de wereld - niet enkel, maar toch óók - op geestelijke, d.w.z. onstoffelijke wijs? Ik luister:

‘Het lijkt onbegrijpelijk, hoe het theater zóo van deze eerste voorbedoeling kon afdwalen.’

Inderdaad!.... Niet alleen van de eerste bedoeling - al zou ik gaarne dienaangaande met geprecizeerde feiten worden ingelicht - maar van de bedoeling vóór de eerste bedoeling, de eerste vóórbedoeling.... Nu komt er opeens iets gemoedelijk-vermanends.

‘'t Hoorde ons bezieling en verfrissching te geven, zooals een prachtig boek of verzen dat doen....’ - dat prachtige boek en die verzen worden (en gelukkig) maar niet verder aangeduid - ‘en vergeet daarbij niet, dat dit theater op ons moet werken door ons zien.’ Niet óók door ons zien en vooral door ons hooren, neen, dat wordt blijkbaar bijzaak in de toekomst. Maar let nu eens op.

‘Waartoe anders bouwde de Katholieke kerk machtige kathedralen, vulde die met heerlijke schilderijen en gouden beelden, mystieke belichting, dan om op de oogen van het volk te werken.’

Is dat niet om ‘paf’ van te zitten?

[p. 578]

We denken aan de eerste vóórbedoeling van het theater - dat wil zeggen we gaan zoover mogelijk in de oudheid terug als de historici ons dat veroorloven, en daar verrijst opeens de ‘Katholieke kerk’!... In dit verband! Het theater der Grieken met de treurspelen van Aeschylos en Sofokles, we hooren er in dit verband niets van: de Katholieke kerk! En nu moge de dramatische vertooning van later uit de liturgie zijn voortgekomen, de eerste voorbedoeling is dan toch stellig iets heel anders geweest.

Iets zeer markants is er toch wel in deze wending. De schrijver blijft een poosje in die kerk. ‘Om het volk te bereiken, gebruikt de katholieke kerk bepaalde klanken en lichten als symbool van bepaalde dingen. De gebeden zelf worden maar half verstaan, maar zij stellen uitstekend het bidden voor.’

Ik moest hier wel even spatieeren - heilige logica! Half verstane gebeden die het bidden voorstellen. En nog wel: uitstekend.

Toch heeft ook dit weer de wijder strekking, waarop ik terugkom het woord lijkt den heer Craig van ondergeschikt belang.

De eerlijkheid gebiedt er op te wijzen dat toch wel degelijk ook aan het Grieksche theater gedacht is. Laat ik even citeeren hoe Craig zich het theater der toekomst droomt.

‘Ik zie een groot gebouw, dat eenige duizenden toeschouwers kan bevatten. Aan de eene zijde een podium van heroïsche (?) afmeting, waarop figuren, heroïek in verschijning, moeten bewegen. De tooneelen zullen moeten zijn, zooals de wereld ons die geeft. De bewegingen hierbij hooren nobel en grootsch te zijn, beschenen door een licht, zooals dat der natuur, en niet door voetlicht; door een licht dat we in droomen zien. En alles wat op het tooneel van deze nieuwe wereld gedaan wordt, zal zijn vol beteekenis en bedoeling, niets het gevolg van toeval.... En al worden de woorden van poëzie niet onafgebroken gehoord, de geest van poëzie zal voor ons zijn.’

Twee spatieeringen. De eerste om twijfel te opperen of het licht in droomen gezien voor allen hetzelfde en derhalve een bepaald soort van licht is wat kleur en intensiteit aangaat, en de tweede om op de overeenkomst te wijzen met de niet verstane gebeden in de Katholieke kerk.

De rest der Inleiding geeft hartige woordjes over de realiteit op het tooneel. Maar ik meen dat daar de grootste voorstanders al van genezen zijn. Goethe heeft het met zijn Kunstwahrheit van de afdwalende realisten der 19e eeuw op schitterende wijze gewonnen.

De zwakheid van deze Inleiding is het gebrek aan kalme, klare logica. Ze heeft meer van een toost dan van een overtuigend betoog, en waar het zulk een belangrijke zaak geldt laten we ons niet door zoo wat in 't wilde voor de vuist gesproken woorden verkloeken, al erkennen we de goede bedoeling.

[p. 579]

Wij zijn nu genaderd tot la pièce: De Kunst van het Theater.

Ik heb daartegen drie bezwaren. 10. tegen den vorm: dien van een gesprek tusschen een Vakman en een Leek; 20. tegen de willekeur waarmee de Vakman met den Leek omspringt; 30. tegen de strekking om den dramatist (gelijk Craig den tooneelschrijver noemt) op den achtergrond te dringen.

De vorm van een samenspraak op zich zelf kan niet alleen heel aangenaam, maar ook zeer werkdadig en doeltreffend zijn. Maar dan moet ze met groote onpartijdigheid gebruikt worden. Al heeft de overtuiging van den schrijver zekere partij gekozen, toch dient hij de andere partij zoo goed mogelijk te doen vertegenwoordigen. De personen moeten aan elkaar gewaagd - tegen elkaar opgewassen zijn. Zoo had hij hier twee vaklui tegenover kunnen stellen, de een geestdriftig voor Craig's idealen, de ander behoudzuchtig. Beiden vooral geheel op de hoogte van de zaak die zij voorstonden. Dan had een debat tusschen die beiden zeer interessant kunnen worden en de lezer zelf kunnen oordeelen wiens argumenten hem de sterkste leken.

Maar nu - een vakman tegenover een leek, veronderstelt al dadelijk de minderheid aan de zij van den laatste, heeft vanzelf iets sterk tendentieus'. Immers een Vakman kan een Leek krachtens zijn vanzelf sprekende autoriteit vertellen wat hij verkiest: de laatste zal hem moeten gelooven op zijn woord, is aan zijn willekeur overgeleverd.

Daarbij kan de schrijver hem op alle vragen zooal niet met een domheid, dan toch derwijze laten antwoorden, dat de wijsheid van den vakman hem terstond overvleugelt, en van dat overwicht heeft dan ook Craig terdege gebruik gemaakt.

Laat ik hiervan een voorbeeld geven. Op blz. 20 zegt de vakman:

‘De kunst van het Theater is ontstaan uit handeling - beweging - dans.’

Ieder voelt dat dit een veel te ver strekkende algemeenheid is. Gelijk we weten is de Grieksche theaterkunst op gansch andere wijze ontstaan dan het middeleeuwsche misterie. Maar wat zegt de leek hier nu op?

‘Ik dacht haar altijd ontstaan uit rhetoriek, en dat de dichter de vader van het theater was.’

Wat beteekent nu zoo'n leekegedachte? En hoe kan een leek op die gedachte komen? Wil de schrijver zeggen dat de leeken de theaterkunst voorstellen als voort te komen uit de kamers van rhetorica - ergo uit de rederijkerskunst? Maar hoe is het mogelijk dat Vakman dan hierop antwoordt:

‘Dat wordt algemeen geloofd, maar ga eens even na.’

Dat wordt algemeen geloofd - door wie?? Is dit niet willekeurig iets absurds vooropstellen om het zich gemakkelijk te maken? Doch Vakman praat door:

[p. 580]

‘De verbeelding van den dichter uit zich in woorden, prachtig gekozen, die hij òf voor ons zegt, of zingt en meer niet. Die poëzie, gezongen of gezegd, is voor onze ooren, en door middel hiervan voor onze verbeelding. Het zal niets helpen, wanneer de dichter gebaren bij zijn woorden voegt, inderdaad zal het zelfs alles bederven.

Leek: Ja, dat is duidelijk. 'k Begrijp best, dat gebaren bij een zuiver lyrisch gedicht slechts tot disharmonie leiden. Maar geldt dat ook voor dramatische poëzie?

Vakman: Stellig. Maar onthoud goed: ik spreek van een dramatisch gedicht, niet van een drama. Dat zijn twee verschillende dingen.

Wie nu het punt van uitgang goed onthouden heeft, merkt duidelijk dat de Vakman, die over Theaterkunst spreken zou en over haar ontstaan, eerst broeder Leek met een kluitje in 't riet stuurt, om hem te imponeeren als hij hem met één handbeweging in veilig vaarwater terug brengt.

Vakman spreekt verder: Een dramatisch gedicht is om gelezen te worden. Een drama niet, maar om gespeeld te worden. Daarom zijn gebaren even noodig bij een drama, als overbodig bij een dramatisch gedicht. Het is onzin van beiden: gebaar en poëzie, te spreken, alsof ze hetzelfde waren. (Hier zou ik het gezicht van den Leek wel eens willen zien, 't is nooit bij hem opgekomen! v. N.) Zoo moet ge evengoed den dramatischen dichter niet verwarren met den dramatist. Weet ge, wie de vader van den dramatist was?

Leek: Neen, dat weet ik niet, maar ik veronderstel de dramatische dichter.

(Stellig een stoute veronderstelling voor Leek! Hij wordt dan ook op zijn nummer gezet.)

Vakman: Mis! De vader van den dramatist was de mime, de danser. En zeg me nu eens, waaruit de dramatist zijn eerste stuk bouwde.

Leek: Ik veronderstel dat hij woorden gebruikt, evenals de lyrische dichter.

(Nog zoo dom niet, die Leek. Maar let nu eens op hoe Vakman deze veronderstelling afbreekt).

Vakman: Alweer mis, en dat is een dwaling van ieder, die niet de natuur van de dramatische kunst heeft geleerd. (Ik laat dit nu maar slippen. v. N.) Neen, de dramatist maakte zijn eerste stuk uit handeling, woorden, lijn, kleur en rythme, en met op ons oog te werken door een behendig gebruik van deze factoren.

Ik heb twee woorden gespatieerd: en zou nu wel eens van Vakman willen weten hoe die eerste dramatist met gesproken woorden op iemands oog gewerkt heeft.

leek mag dat gedwee slikken, daarvoor heeft de schrijver hem nu eenmaal noodig, maar wij slikken zulke tegenstrijdigheden niet. Te minder

[p. 581]

omdat we hier tot het zwakke punt van de heele redeneering genaderd zijn, waarover Craig in zijn vereering van den mime, met behendigheid heen gebaart.

Och, och, wat krijgt die goedige Leek een willekeurigheden te verduren!

En wat heeft die hervormer Craig op een goedige kameelen-digestie bij al zijn lezers gerekend. 't Is jammer, want het zal voor het bereiken van zijn doel niet bevorderlijk zijn. De man had een logischer advocaat moeten kiezen.

Nu kom ik tot mijn derde bezwaar: het streven om den dramatist - dat wil zeggen den schrijver van het te vertoonen stuk bijna als quantité négligeable te negeeren.

Wie met aandacht het geschrift leest kan uit de niet zelden zeer vage, zeer verwarde en onlogische uitspraken dit opmaken dat de ideale regisseur of tooneeldirecteur àlles, de dramaschrijver niets dan een bijloopertje wordt.

En hij maakt dit broeder Leek duidelijk door de vergelijking van een schip, waarop niemand baas is dan de kapitein, aan wien allen ondergeschikt zijn. En dat terwijl hij in dien directeur-kapitein niets meer ziet dan een ‘meester-werkman’, die ‘werken van dramatisten vertolkt met behulp van zijn tooneelspelers, decoratieschilders en andere werklieden....’

Werklieden!.... Van kunstenaars wordt hier niet gerept. Dat de drama-schrijver grooter artiest kan blijken dan die meester-werkman, dat er onder zijn tooneelspelers veel grootere artiesten kunnen wezen: Craig dènkt er niet aan. De meester-werkman hoeft niet eens kunstenaar te zijn, alleen ‘wanneer hij met handeling, woord, lijn, kleur en rythme zelf weet te werken, wordt hij een kunstenaar.’ Duidelijk niet waar? En dan - ideaal-toestand! -‘hebben we niet langer schrijvers noodig....’ Ziezoo - we zijn er!

Van overleg met de eerste tooneelspelers, met het artistieke deel van zijn helpers - geen sprake: de tooneel-directeur is de kapitein: de anderen hebben te gehoorzamen. En uit dien vurig gewenschten toestand groeit dan het theater der toekomst welig op.

Is het niet duidelijk dat ik ernstige bezwaren tegen dit geschrift heb?

Er is veel goeds in. Craig's hooge eischen stellen aan den regisseur, zijn streven naar harmonie tusschen innerlijk en uiterlijk, wie zou het niet sympathiek vinden? Maar het geheel getuigt van een oppervlakkige eenzijdigheid. Laten we eens even bij het beeld van dien kapitein blijven op zijn welbestuurd schip. Wat is het doel van die in alle onderdeelen geregelde organizatie? Toch niet die organisatie zèlve, maar iets anders. Welnu, wat moet het doel zijn van den regisseur? Niet al die menschen naar zijn pijpen te doen dansen, niet die regiezelve. Maar wel: een

[p. 582]

een tooneelspel zoo harmonisch mogelijk te vertoonen. Alleen dáarvoor dient ze. En dus blijft het stuk de hoofdzaak. En dat kleinigheidje heeft Craig in zijn ijver meest aldoor vergeten.

Uit het slot blijkt het ten overvloede duidelijk.

‘Nu ge ingezien hebt, wat ik u uitlegde (natuurlijk heeft Leek alles precies zoo ingezien als Vakman het verkoos!) wil ik nog verklaren, met wat materiaal een kunstenaar (meester-werkman?) van het toekomstig theater zijn meesterwerken (let wel: zijn meesterwerken!) zal scheppen. Uit handeling, aankleeding en stem. Is dat niet heel eenvoudig?

Met handeling bedoel ik het gebaar: de proza, en de dans: de poëzie ervan.

Met aankleeding bedoel ik alles, wat men zien zal, dus belichting, costumes; evengoed als de décors.

En met stem bedoel ik het gesproken of gezongen woord.’

Is dat niet heel eenvoudig? En die décor-schilders en die kunstenaars van het gebaar, het gesproken of gezongen woord, zijn de matroosjes van den kapitein. En de man voor wiens schepping dat alles nóódig was: die handeling, die aankleeding en die stem, wordt niet eens meer genoemd!....

Sofokles legt het schoon af tegen den idealen regisseur van het toekomst-theater!

Nu zou ik nog op eenige tegenstrijdigheden kunnen wijzen, als daar zijn het onspeelbaar verklaren van Hamlet en het ontwerpen van een décor voor een tooneel uit Hamlet; de bewering dat Shakespere geen tooneel-aanwijzingen gaf en.... de proloog van Henry V, mèt de waarschijnlijkheid dat hij als acteur-schrijver mondeling alles toelichtte.

Het citaat van Goethe, dat Shakespere nooit aan het tooneel dacht, kan volstrekt niet dienen om zijn stukken onvertoonbaar te verklaren; 't wil alleen zeggen dat Sh.'s verbeeldingswereld zich uitstrekte ver buiten de begrensde ruimte van zijn tooneel. Trouwens na al wat Goethe over Shakespere schreef en over de vertooning van zijn werk, is zoo één citaat niet op zich zelf te aanvaarden. Het besnoeien van zijn stukken ligt aan onze theater-inrichtingen, niet aan die stukken.

Doch genoeg - dit zijn bijzaken. De slotsom van 't hierboven geschrevene is: dat de heer Craig een zeer prijzenswaardige en sympathieke bedoeling op zeer onhandige en onlogische wijze heeft toegelicht.