Groot Nederland. Jaargang 3

[p. 373]

Kunst en waarheid
Door Marcellus Emants.

Vermoedelik gaat het anderen evenals mij en heugt hun menig ogenblik, waarop zij er zich bewust van zijn geworden de een of andere mening te huldigen. Op zulk een ogenblik hebben zij dan waarschijnlik geloofd deze mening plotseling te vormen; maar later zal 't hun duidelik zijn gebleken, dat deze mening zich al vroeger in hen gevormd had. Zij wisten dit maar niet. Gelijk er in volkomen rustig, zeer koud water nog een kleine stoot nodig is om eensklaps de verharding tot ijs te bewerken, zo schijnen onze stilomvloeiende gedachten soms een laatste aandachts-stootje te behoeven om tot de kristallisatie te geraken van een nieuwe mening.

Aanleiding tot een dergelike meningkristallisatie was eens voor mij de uitval van een kunstverachter, die beweerde, dat romans en toneelstukken slechts fantastiese, door schrijvers verzonnen bakersprookjes waren en dus in geen enkel opzicht waarde bezaten.

Hoe weinig ik toen nog geschreven had, ik voelde de uitval als rechtstreeks op mij gemunt; maar zag tegelijkertijd in, dat die uitval mij toch niet deren kon indien ik vasthield aan mijn opvatting van kunst.

En toen eerst trachtte ik mij van die opvatting rekenschap te geven.

Wat was voor mij kunst?

Het antwoord luidde: de min of meer geslaagde poging van een auteur om in anderen op te wekken zijn visie van het leven. Daarin leek me alleen nog te verduideliken het woord visie, dat hier zeker niet uitsluitend gezicht, aanblik mag beduiden, maar omvatten moet zowel de inwendige aanschouwing van een kleiner

[p. 374]

of groter brok leven als het indringend begrijpen met verstand en medegevoel van de wording en de verwording van dit leven, van zijn samenhang met al wat daarbuiten nog bestaat.

Met andere woorden dus: trachten anderen te doen zien, te doen begrijpen, te doen medegevoelen, wat men zelf ziet, begrijpt, medegevoelt. En met nog andere woorden: in beeld pogen te brengen wat men voor zichtbare of onzichtbare waarheid houdt¹⁾.

Dat met deze kunstopvatting tal van artiesten en kunstvrienden zich niet kunnen verenigen is me duidelik geworden en wel minder door bestrijdingen van die opvatting²⁾ dan door het prakties of theoreties huldigen van afwijkende inzichten.

Zo merkte ik, dat voor velen kunst meer bepaaldelik was het opwekken van emoties. De kunstenaar is aangedaan geworden door een aanblik, een ervaring, een gedachtengang en nu tracht hij zijn publiek in zijn eigen aandoeningen te doen delen. Als middel daartoe kan hij wel een afbeelding van de werkelikheid bezigen; maar op een objektief doordringen in de stof, een trachten te begrijpen, een naar waarheid weergeven komt 't bij hem toch niet aan. De stof wordt tot een motief en de muziek, die hij er van neerschrijft, is zijn eigen subjektieve gevoelsmuziek. Daarbij hoort dan de aanmerking: de waarheid bestaat niet; wat voor de een waar is, blijkt voor de ander soms onwaar te zijn. Ergo, wat zal een mens zich om waarheid bekommeren!

Anderen begeren onderricht te worden en eisen dus van een kunstenaar een zodanig kneden van zijn stof, dat uit deze stof iets te leren valt, dat het werk een strekking krijgt.

Weer anderen verlangen nu wel niet bepaald te leren; maar toch zien zij het doel van de kunst in een veredeling van de mens en met dit doel moet dus rekening worden gehouden zowel bij de keuze van een stof als bij de berekening van de totaal-indruk, die het werk zal achterlaten³⁾.

1) Hiermede niet te verwarren de dwaze eis van sommige kritici, dat een schrijver geven moet: de ware liefde, de ware deugd, de ware heldenmoed, enz.
Wel beschouwd is deze eis juist in strijd met de mijne. Hij, die 'm stelt, vergeet, dat de ware dit-of-dat altijd maar een algemeen begrip is, waarvan men in de werkelikheid slechts schakeringen ontmoet. Bomen neemt ieder waar; maar niemand heeft ooit de ware boom of de ware eikeboom gezien.

2) Reeds neergelegd in mijn opstel Pro domo. Zie ‘De Gids’ van 1889, No. 6.

3) Dat de ingekankerde hang naar didaktiek ons volk in de weg zit om tot een zuiver artistieke beoordeling van litteraire kunst te komen, blijkt weer eens uit de ‘Beschouwingen over de Nederlandsche literatuur na '80 door Civilis’ in de ‘Vragen van den Dag’, Februari 1905.
In dit opstel worden de ernstige pogingen van de schrijver om tot een juiste schatting te komen telkens en telkens verijdeld door onartistieke opvattingen als: ‘Is het noodig,’ (de onderstrepingen zijn van mij, M.E.), ‘dat allerlei liefdesgenot met gloeiende kleuren wordt geschilderd.’
‘Het talent van deze letterkundigen is gevaarlijk voor jonge menschen en ook voor anderen.’
‘Hij (de denkbeeldige lezer) voelt weer neiging naar de oude wegen, waarop de schrijvers van 't voorafgaand tijdvak hem leidden, daar vond hij den humor, die zijn hart verwarmde, zijn menschenliefde verhoogde.’
‘We zouden dezen schrijver zoo graag eens een andere stof zien bewerken met hetzelfde meesterschap, een, waarin de flinke, geestdriftige, energieke kant van 't leven uitkomt.’
Dergelike opmerkingen zouden uitstekend op hun plaats zijn in opvoedkundige verhandelingen of beschouwingen over de vraag hoe 't komt, dat sommige schrijvers al of niet in de smaak vallen van een bepaald publiek. In een beoordeling van de waarde van kunstwerken zijn zij evenwel volkomen misplaatst.
Of een werk nodig dan wel gevaarlik is, of het iemands mensenliefde verhoogt, of men liever een andere stof bewerkt had gezien, die overwegingen doen tot de kunstwaarde van dit werk niets af.
De artiest, die er zich aan zou storen, zou ontrouw worden aan zijn eigen visie, dus oneerlik. Hij zou slap werk moeten leveren.
Of zijn levensvisie de ware, de goede, de opbeurende dan wel een onjuiste, een slechte, een neerdrukkende is, zijn vragen, die buiten het gebied van de kunst liggen. Voor de kunstenaar komt het er op kunstgebied alleen op aan zijn levensvisie - welke die ook zij - zo krachtig mogelik in kunstwerken te belichamen en wil hij kunstwerken van waarde scheppen, dan moet zijn eerlike trouw aan die visie hem meer waard zijn dan welke overwegingen ook van zedelikheid of nut.
Hierbij valt nog op te merken, dat van de kapitalist, die een kunstwerk afkeurt omdat de stof genomen is uit het leven van de proletariërs evenmin een artistieke beoordeling is te verwachten als van de sociaal-demokraat, die een roman of toneelstuk minacht, wijl er een Haags geval of een mondaine geschiedenis in wordt behandeld.
Of een maatschappelike klasse ten ondergang gedoemd schijnt dan wel geacht wordt in de toekomst een belangrijke rol te spelen, is al weer een vraag, die met het kunstgehalte van een werk niets te maken heeft.

[p. 375]

Nog anderen willen ongeveer dit zelfde; zij vervangen alleen het woord veredeling door opbeuring en daar zij de werkelikheid tegen de kunst over stellen, gaan zij van de opvatting uit, dat het werkelike leven niet opbeurend is en eisen zij bijgevolg niet slechts geen waarheid, maar zelfs het tegendeel er van.

Minder diep doordenkenden menen, dat het weergeven van de werkelikheid eenvoudig op fotograferen neerkomt en beweren daarom aan de kunst hogere eisen te stellen zonder presies te kunnen of

[p. 376]

te willen aangeven wat die hogere eisen dan inhouden. In elk geval, zeggen sommigen van hen, moet de kunstenaar toch kiezen en gaat het niet aan alles maar af te beelden of te beschrijven. De eisen van de zedelikheid behoren geëerbiedigd te worden; de deugd mag niet in een slecht licht worden geplaatst en de goede smaak dient zich te doen gelden.

Wie ten slotte in 't geheel niet nadenken over de vraag wat kunst eigenlik is en toch die kunst behoeven om aan hun ledige uren wat inhoud en aan hun gedachten wat afleiding te geven, die begeren eenvoudig - ieder naar zijn smaak - geboeid, vermaakt te worden en stellen geen onderzoek in naar de middelen, waardoor dit doel wordt bereikt.

En zo komt het, dat op een letterkundig kunstwerk de uiteenlopendste aanmerkingen worden gemaakt en dat A in de wolken is, waar B koud blijft en C minachtend zich afwendt. De een vindt het bijvoorbeeld prachtig, dat in een roman een priester verschijnt, die zich aan geen dogma's stoort, maar eenvoudig te rade gaat met zijn hart en zijn geweten; een ander zegt, dat hij tal van dergelike geesteliken heeft leren kennen en dus niets biezonders aan dit boek kan vinden; een derde betoogt, dat de pastoor in kwestie slechts een dode spreekbuis is voor de opinies van de schrijver en dat de roman derhalve in 't geheel geen roman, ja zelfs geen kunstwerk mag heten.

Al die verschillende oordeelvellingen zijn het gevolg van het zich-plaatsen-op-verschillende-standpunten tegenover een kunstwerk, dat gedaan wordt zowel door kunstkenners als door leken. Hierin verbetering te brengen zou zeker wenselik zijn. Van een volkomen eensgezindheid in het beoordelen kan wel is waar geen sprake wezen. Zelfs als het gelukte alle kunstvrienden er toe te brengen van één zelfde standpunt de kunstvoortbrengselen te beschouwen, zou toch niet ieder zich in de visie van elke artiest kunnen verplaatsen en bovendien zullen de détails van een werk voor verschillende mensen nooit dezelfde belangrijkheid bezitten, zodat een mislukte biezonderheid voor de een veel, voor een ander weinig afdoet.

Wat echter bereikt zou kunnen worden, indien men aangaande het wezen der kunst tot grotere overeenstemming kwam, is, dat elke neergeschreven of uitgesproken meningenstrijd over de waarde en de betekenis van een werk niet langer ontaardde in een chaos

[p. 377]

van beweringen, die soms elkaar in 't geheel niet raken, dan weer wel degelik tegen elkander botsen, maar elkaar het leven laten en vaak wèl zodanig op elkander inhouwen, dat de ene de andere moet vernietigen, maar dan toch niemand van de dood der onderliggende partij overtuigen, omdat men zich geen rekenschap geeft van de totaal-opvatting, waaruit de verslagen bewering was voortgekomen.

Het gros der mensen heeft in 't geheel geen duidelik geformuleerde, scherp begrensde opvatting van de eisen, waaraan een litterair kunstwerk naar zijn aard behoort te voldoen. Men voelt zich door 't een of ander aangenaam of onaangenaam getroffen, geeft de voorkeur aan 't geen aangenaam aandoet en poogt dan op de meest oppervlakkige wijze die voorkeur enigszins te verklaren en te rechtvaardigen¹⁾.

Dat men een volgende keer een voorkeur toont, die weer heel anders verklaard en gerechtvaardigd moet worden, komt herhaaldelik voor, maar blijft in de regel onopgemerkt.

Ofschoon ik nog geen reden gekregen heb om aan mijn eigen opvatting te tornen, ben ik toch bereid te erkennen, dat aanmerkingen uit andere, mijns inziens onjuiste en onhoudbare definities van het wezen der kunst voortgesproten, daarom alleen niet altijd als onjuist eenvoudig ter zijde mogen worden gelegd.

Dat bijvoorbeeld kunst emotie moet opwekken.... wie zal 't loochenen. De vraag blijft evenwel: is hierbij elk middel goed

1) Van daar de zogenaamde sympathieke roman- en toneelfiguren, waartegen Zola al te velde is getrokken. Men verwart de eisen, die men op kunstgebied stellen moet om de arbeid van een artiest te kunnen bewonderen met de eisen, die men in het werkelike leven stelt om mensen lief te kunnen hebben. Een sympatiek-aandoende figuur kan allerellendigst getekend zijn en een afkeerwekkende persoonlikheid zeer mooi. Of we iemand uit een roman al dan niet graag in de werkelikheid zouden tegenkomen is weer een vraag, die met kunst niets heeft uit te staan.
Bovendien bedenken de bewonderaars van sympathieke kunstfiguren nooit, dat de persoonlikheid, die voor hen sympathiek is, anderen weer onsympathiek aandoet. Naar wiens smaak zal de kunstenaar zich dus moeten richten, als hij dwaas genoeg is zich om iemands smaak te bekommeren?
En daar komt nog bij, dat een mensenkenner altijd de mensen leliker zal afbeelden dan een niet-mensenkenner verlangt dat zij hem zullen voorkomen te zijn en dat wel, omdat een mensenkenner het noodzakelike in hun denken, gevoelen, handelen zal weergeven, terwijl een niet-mensenkenner het noodzakelike per se niet mooi, niet sympathiek vindt.

[p. 378]

mits het doel maar bereikt wordt¹⁾ en doet de soort der emotie, het gehalte der personen, in wie de emotie uitblijft, niets ter zake?

Absolute of objektieve waarheid bestaat niet. Heel goed; maar is dat een reden om in 't geheel niet naar waarheid te vragen en alle hersenschimmen van auteurs als kunst te slikken, mits men maar geboeid wordt of geëmotioneerd of wat dan ook?

Wie een fotografie van de werkelikheid levert, geeft daarom nog geen kunstwerk. Uitstekend; maar wil dit zeggen, dat de kunstenaar juist niet naar de natuur moet werken en dat men bij het beoordelen van zijn arbeid het toetsen aan de werkelikheid moet nalaten?

Men moet uit de kunst iets kunnen leren. Mij is 't wel; maar is hij, die deze eis stelt, er zo zeker van, dat hij inderdaad oprecht begeert te leren en niet bloot door een voorbeeld zijn eigen meningen bevestigd wenst te zien? De mens kan leren door een onbevooroordeelde waarneming van de werkelikheid. Geeft een kunstenaar die werkelikheid naar zijn eigen opvatting getrouw weer, dan is 't mogelik uit zijn arbeid zowel veel van het objektieve leven (zij 't door de kunstenaar heen) als de levens-opvatting van de kunstenaar te leren kennen. Kneedt echter die kunstenaar de werkelikheid tot een lesje, dan wordt men aangaande het objektieve leven òf vals òf in 't geheel niet onderricht en dan leert men van de artiest niet kennen zijn opvatting van 't geen is, maar wel zijn mening aangaande 't geen wezen moest, welke mening bedriegelikerwijze uitgegeven wordt voor een schildering van bestaande werkelikheid.

Wil men minder bepaald iets leren dan wel opgebeurd of veredeld worden, dan kan ook dit verlangen niet geheel ongerechtvaardigd worden genoemd. Maar dan komen toch de vragen te pas: of 't niet verstandiger, kloeker, menswaardiger is zich te kunnen laten opbeuren, veredelen door een beter kennen van, een dieper doordringen in, een juister opvatten van het ware leven, dan door een bewust zich-laten-verschalken, een opzettelik niet-willen-zien, een artistiek zich-besissen, waarop natuurlik

1) Is het allernieuwste streven: het zoeken van hevige woorden niet evenals elk zoeken - behalve het zoeken van juistheid en waarheid - niet een vals middel, waardoor valse kunst moet ontstaan?

[p. 379]

morele katterigheid moet volgen. De bekende uitspraak: het ware leven is al zo treurig, laat de kunst ten minste vrolik of verheffend zijn, verraadt nog meer geestelike lafheid dan artistieke wanlogika.

Maar in elk geval, zegt de grote ‘men’, moet er rekening gehouden worden met de eisen van de smaak, de zedelikheid, de deugd. Voor zover deze eisen voorschrijven iets niet af te beelden, een biezonderheid weg te laten of te verbloemen, is 't ook al weer niet te ontkennen, dat de kunstenaar goed zal doen er rekening mee te houden. ‘Men’ moet evenwel bedenken, dat deze eisen voortdurend van tijd tot tijd, van land tot land en van mens tot mens verandering ondergaan. Onmogelik zal 't dus altijd blijven in dit opzicht allen tevreden te stellen en elk ogenblik zal 't voorkomen, dat een kunstenaar een trek of een trekje nodig heeft, wijl 't hem voor de karakteristiek van personen of toestanden onmisbaar lijkt en dat ‘men’, zich niet in des kunstenaars visie kunnende verplaatsen, van die trek of dat trekje alleen het afkeerwekkende beseft.

Trouwens, van al de genoemde, aan de kunst gestelde eisen, blijkt door de tegeneisen, welke gesteld kunnen worden, dat zij voortspruiten uit verschillende smaken van mensen. Nu kan een kunstenaar, die sukses zoekt, ongetwijfeld naar de smaak van een kleiner of groter deel der mensheid zijn werk inrichten; maar 't is duidelik, dat hij zodoende zich zelf aan banden legt en niet meer volkomen weergeeft zijn eigen opvattingen, zijn eigen indrukken, zijn eigen beelden van het leven. Stelt hij dit laatste - dat vrij en volkomen zich uitspreken - hoger dan enig sukses, dan zal hij zijn opvatting van kunst onafhankelijk dienen te maken van de eisen van derden en uitsluitend af moeten leiden uit het wezen der kunst zelf.

Mij komt het voor, dat al de besproken eisen en aanmerkingen - die aanhoudend de oordeelvellingen op kunstgebied tot een chaos maken; die tussen kunstliefhebbers en kritici gevechten doen ontbranden, waarin de strijders met al de kracht, welke in hen is, telkens en telkens weer naast elkander in het zand slaan; die prullen doen overschatten en de waarde van goede kunstwerken doen miskennen - dat al deze eisen en aanmerkingen slechts als bijzaken in aanmerking mogen komen en dat men wèl zou doen altijd in de eerste plaats de vraag te stellen: welke eigen levensvisie heeft de kunstenaar getracht in anderen op te wekken om daar-

[p. 380]

na alleen nog te onderzoeken in hoeverre hij daarin is geslaagd.

Hier komt nu niets in van: veredeling, doen leren, boeien, vermaken, emotioneren, smaak, zedelikheid, deugd; maar al die zaken hebben met het eigenlike wezen der kunst rechtstreeks dan ook niets te maken. Ze zijn pas in de tweede plaats van belang, namelik wanneer het er op aankomt te verklaren waardoor de poging van de kunstenaar bij A of B of C niet is geslaagd, terwijl ze toch wel geslaagd moet heten voor D, E en F, die in staat waren deze kunstenaar in dit werk te vatten.

Met andere woorden: wie een kunstwerk afkeurt, omdat het niet veredelt, niets leert, niet boeit, niet vermaakt, niet emotioneert, tegen de goede smaak zondigt, de zedelikheid, de deugd niet eert, keurt het af om bijredenen en wie als kunstenaar zijn werk in de eerste plaats er op inricht, dat het wèl zal veredelen, wèl lessen geeft, wèl boeit, wèl vermaakt, wèl emotioneert, de goede smaak ontziet, de zedelikheid hoog houdt, de deugd in het zonnetje zet, die stelt bijzaken boven de hoofdzaak, wat onvermijdelik zijn werk moet benadelen.

Lessing schreef in het ‘Stammbuch eines Schauspielers’:

Kunst und Natur

Sei auf der Bühne Eines nur.

Wenn Kunst sich in Natur verwandelt,

Dann hat Natur mit Kunst gehandelt¹⁾.

Dat is zeer waar en niet alleen voor het toneel. ‘Sich in Natur verwandeln’ is inderdaad het doel van de kunst; maar wat natuur is en hoe de natuur is, waar anders kan de kunst dit te weten komen dan bij die natuur zelf? Voor de scheppende kunstenaar moet aan Lessing's versje slechts toegevoegd worden, dat hij ons niet uitsluitend het uitwendige der natuur heeft te geven; maar dat hij die natuur volkomen voor ons moet doen leven, dat hij ons wat er omgaat binnen-in die natuur moet doen begrijpen en medegevoelen.

Alles naar zijn opvatting, naar de indruk, die hij heeft gekregen.... natuurlik; maar wat ons belang moet inboezemen is

1) G. Leopardi zegt: ‘A me parebbe che l'ufficio delle belle arti sia d'imitare la natura nel verisimile.... Il diletto nasce appunto dalla maraviglia di vedere cosi bene imitata la natura che ci paia vivo e presente quello che è o nulla, o morto, o lontano.’

[p. 381]

dan ook juist die opvatting, die indruk¹⁾ met andere woorden:

1) Toch kan ik 't niet eens zijn met de degelike kriticus W.G. van Nouhuys, die in ‘Het Vaderland’ van 31 Desember 1903, schreef:
‘Wij willen door kunst anders aangedaan worden dan door de werkelijkheid - we herkennen de kunst aan die andere emotie. Een droeve gebeurtenis schokt ons, het eenvoudig verhaal van die gebeurtenis in kunstelooze, ja gebrekkige woorden kan ons evenzeer schokken; maar als een kunstenaar zijn gevoel van die gebeurtenis in zijn woorden omzet, of ze uit het verband der realiteit licht en gebruikt in een compozitie van zijn vinding, zóó dat ze daarmee één wordt, zich daarin oplost, dan.... wordt de droefheid, die we ook nu nog ervaren, iets geheel anders - vooral niet iets minders - maar iets van andere orde, nauw verbonden met een blijdschap van bewondering, die we onmogelijk konden voelen bij het aanschouwen der schokkende werkelijkheid als zoodanig, of bij 't gebrekkig of correct gedaan verhaal.’
Natuurlik willen we door kunst anders aangedaan worden dan door de werkelikheid; natuurlik wordt bewondering of afkeuring een element van ons samengesteld gevoel; maar toch moet de kunstenaar niet trachten ons zijn gevoel van die gebeurtenis te geven. Integendeel moet hij pogen weer te geven welke gevoelens in zijn dramatis personae hebben geleefd. Dat hij dit alleen zal vermogen door met zijn gevoel met hen mede te gevoelen, verandert hieraan niets. Al kan hij nooit volkomen objektief worden, toch moet hij altijd naar objektiviteit streven. Strikt genomen is zijn persoonlik gevoel in de weergegeven werkelikheid een vreemd element.
Ditzelfde geldt voor hen, die naar een willekeurige maatstaf de natuur zogenaamd willen veredelen.
Flaubert schreef: ‘L'artiste doit être dans son oeuvre comme Dieu dans la création invisible et tout puissant; qu'on le sente partout, mais qu'on ne le voie jamais. Et puis l'art doit s'élever au-dessus des affections personnelles et des susceptibilités nerveuses. Il est temps de lui donner, par une méthode impitoyable, la précision des sciences physiques.’
Maar even als des kunstenaars gevoel strikt genomen een vreemd element is in een door hem weergegeven werkelikheid, is ook des kunstenaars wetenschap zulk een vreemd element. Uit een beoordeling van het toen-nog-anonieme Domheidsmacht haal ik de volgende, van merkwaardige artistieke botheid getuigende woorden aan:
‘Ik geloof, dat men naar een anderen auteur zoeken moet.
Mevrouw Drucker zou toch niet nagelaten hebben de oorzaak van de domheid der vrouw weer te geven en zou tevens een weg hebben aangewezen om die domheid te voorkomen door het meisje een andere opvoeding te geven; terwijl Heijermans toch niet voor zijn rekening zou willen nemen den raad, dien Alfred zijn zuster Clara geeft als baron Echten tot Horve aanzoek om haar hand doet: zeg niet, dat je vrijzinnig-demokraat of socialiste bent, want anders wordt je nooit barones. Heijermans kon zeer goed weten, dat beide partijen nu juist niet enkel uit arbeiders bestaan.
Daargelaten, dat de oorzaak van de domheid der vrouw zeker noch door mevrouw Drucker, noch door iemand anders aangegeven zal kunnen worden, is 't hier weer merkwaardig na te gaan hoe de kriticus voortdurend auteurs verwart met de personen uit hun werken.
Mevrouw Drucker zou dit en Heijermans zou dat. Ik wil 't graag geloven: maar wat bewijst dit voor de domme moeder, voor haar man, voor haar dochter en voor baron Echten uit Domheidsmacht?
't Is jammerlik, dat er bladen zijn, die gebazel als deze laatste aanhaling inhoudt opnemen als kunstbeoordeling.

[p. 382]

des kunstenaars artistiek geestelike verwerking van zijn stof. Tegenover een kunstwerk moeten wij verlangen de natuur binnen te dringen door de ziende ogen, door het begrijpende verstand en door het medegevoelende gevoel van de artiest heen¹⁾.

En slechts door hieraan vast te houden zal, dunkt mij, op den duur het grote gevaar vermeden worden, dat steeds zowel kunstenaars als kunstminnaars op kunstgebied bedreigt.

Dit grote gevaar is: de kunst verlagen door haar te misbruiken als een middel om iets anders te bereiken dan een reproduktie van de visie van de kunstenaar.

Op het gebied van de schilderkunst ging dit moeiliker dan op letterkundig terrein; maar toch hebben wij de tijd gekend, dat een jonge matroos met een briefje in de hand op een schip niet bedoeld was als een beeld van een matroos of van een schip met een matroos, maar wel als een verheerliking van de moederliefde, ofschoon alleen het onderschrift verried, dat de brief van de moeder kwam en de kunstenaar dus aan moederliefde gedacht had.

Op letterkundig gebied komt het ieder ogenblik voor, dat een artiest bijbedoelingen heeft gehad of dat het publiek naar bijbedoelingen zoekt.

De kapitalistenhater, die in zijn werken slechts kent edeldenkende en edelhandelende proletariërs tegenover stelende, zwelgende en uitbuitende burgers, weet heel goed, dat hij niet naar waarheid streeft.

1) Dikwels hoort men beweren, dat het in deze alleen aankomt op het gevoel. Er bestaat m.i. geen enkele reden om het verstand, dat toch ook belangstellend tegen het leven over staat en dat toch ook door dat leven getroffen wordt, hier uit te sluiten. Integendeel komt het mij voor, dat het terugdringen van het verstandelik inzicht een vermindering van het gehalte der kunstwerken ten gevolge moet hebben. De onderwerpen verschrompelen daardoor in de behandeling tot pogingen om het uiterlik der dingen door de beschrijving weer te geven of wat sensaties in woorden te verklanken. Ongetwijfeld kunnen deze pogingen op zich zelf geslaagd en dus mooi zijn; maar zij beletten het breed-zien en vooral het diep-indringen.
Bovendien ontaardt elk gevoel heel gemakkelik in vals en gemaakt gevoel, wanneer het niet door het verstand wordt gekontroleerd.
Van zulke kunstwerken vol vals of gemaakt gevoel, of leeg en onbeduidend geworden door het ontbreken van elk verstandelik inzicht in de behandelde stof en elk pogen om de aanschouwde détails hun plaatsen aan te wijzen in een groot levensgeheel, zijn in de Nederlandse letteren der laatste vijf en twintig jaren voorbeelden genoeg te vinden.

[p. 383]

De toneelschrijver, die na een derde bedrijf zijn personen eventjes van aard laat veranderen om een het-publiek-bevredigend slot te verkrijgen, is er zich insgelijks wel van bewust, dat hij de waarheid niet getrouw blijft.

De optimist, die zijn zondaars in gewetenswroeging laat sterven en zijn deugdhelden of heldinnen na een reeks van beproevingen tot de een of andere zegepraal voert, is of een zeer oppervlakkige waarnemer of iemand, die aan zijn waarnemingen niet-waargenomen zielseigenaardigheden toevoegt en moet bij een beetje zelfkennis toch ook wel weten, dat hij 't met de waarheid zo nauw niet neemt.

Toch nemen allen de schijn aan van waarheid te geven.

En hoeveel bijval zulke werkers ook mogen vinden, omdat zij maar al te vaak de neigingen der mensen in het gevlei komen, zij horen m.i. tot de oneerlike, de onechte kunstenaars, omdat zij geen waarheid zoeken, maar spekuleren op een effekt¹⁾. In plaats van uitsluitend voor ogen te hebben een eigen visie - een visie verkregen door zuiver te willen zien, zuiver te willen begrijpen, zuiver te willen mede-gevoelen - welke zij willen weergeven d.i. verwekken in anderen, zien zij voor zich een publiek, dat zij beogen te paaien²⁾ en waaraan zij trachten te behagen.

De echte, zuivere kunstenaar bekommert zich dan ook in 't geheel niet om het ‘effekt’ van zijn arbeid. Werken op effekt

1) De socialist, die zuiver de ellende van arbeiders naar waarheid afbeeldt en zich ten doel stelt niet alleen artistiek werk te leveren, maar tevens de ogen der verstokte kapitalisten te openen, valt hier natuurlik niet onder.

2) Strijdt zulk een kunstenaar voor een edele zaak, dan wordt de kwestie er niet beter door. Integendeel komt het dan duidelik uit, dat de kunst in een dergelike strijd een onedel wapen is. De schijnbare reproduktie van de werkelikheid geeft aan een kunstwerk grotere overredingskracht dan een kalm zakelik betoog kan ontwikkelen; maar wanneer de reproduktie der werkelikheid geen waarheid bevat, steunt deze overredingskracht dus op een valse basis.
Dat in zulke gevallen het kalme, zakelike betoog minder invloed oefent dan het kunstwerk is te bejammeren èn voor de kunst èn voor het doel èn voor het mensdom.
Ook op andere wijze wordt de kunst misbruikt. Schrijvers, die niets tegen strekkingskunst hebben, ja, die 't naar de mode mooi en edel vinden een kunstwerk te gebruiken als middel om proletariërs in het zonnetje te zetten en kapitalisten als deugnieten af te beelden, geven soms van bekende tijdgenoten gemakkelik herkenbare portretten, die door een zeer oppervlakkige en eenzijdig verwrongen tekening tot karikaturen zijn geworden. Nu is er uit een artistiek oogpunt niets tegen te zeggen, dat men afbeeldingen naar het leven geeft; maar wat door velen maatschappelik veroordeeld wordt, is hier tevens onartistiek door het opzettelik afbreuk doen aan de waarheid.

[p. 384]

vereist handigheid en hoe hoog men handigheid moge aanslaan voor het sukses van een werk, voor de innerlike waarde er van is handigheid van de maker eer een gevaar dan een voordeel.

Verstaat men echter onder effekt het naar-waarheid-doen-uitkomen van de zuivere visie van de artiest, dan wordt de zaak natuurlik een gans andere. Dan bestaat juist daarin de artistieke arbeid. En dat de kunstenaar daarvoor hier iets weglaat dat stoort¹⁾, ginds iets onderstreept dat hem karakteristiek lijkt, elders iets wijzigt, dat voor deze stof minder essentieel is, niet alleen mag dit hem niet euvel geduid worden, maar zelfs is 't te beschouwen als zijn hoogste plicht. In de werkelikheid liggen millioenen verbindingen van oorzaak en gevolg dooreen gemengd. Een of meer daarvan heeft de kunstenaar in het oog gevat en wil hij weergeven. Nu spreekt het wel van zelf, dat hij alleen door het aanschouwde af te zonderen het ook aan anderen duidelik kan maken en dat hij zelfs biezonderheden mag versterken, kleuren mag ophogen, lijnen mag aandikken, mits hij de natuurlike verhoudingen, het natuurlike evenwicht niet uit het oog verlieze en nooit vergete, dat zijn hoofddoel moet blijven: in anderen op te wekken de indruk, die hij zelf heeft gekregen. Zo staat het een schilder volkomen vrij een natuurtafereel af te beelden zonder kleuren, met enkel wit en zwart, als hij slechts naar waarheid weergeeft de verhouding van licht en schaduw. Wat hem echter niet vrij staat is het aanwenden van truukjes om de gunst van een publiek te verwerven. Of dit publiek vermaakt, geboeid, veredeld, geëmotioneerd begeert te worden of het een bepaalde stijl, een bepaalde manier verlangt, mag voor hem nooit reden zijn om te kort te doen aan de waarheidseisen van zijn stof²⁾.

1) In zó verre zal hij natuurlik van zelf wel degelik rekening houden met de smaak van zijn tijd en zijn volk.

2) Onartistiek lijkt mij dan ook de eis door de bekwame redakteur van ‘Het Tooneel’ in het nummer van 24 Desember 1904 gesteld, waar hij een domme daad van een echtgenoot veroordeelt, niet omdat die echtgenoot deze domme daad niet noodzakelik doen moet, maar omdat deze domheid van de man in de ogen van het publiek afbreuk zou kunnen doen (en misschien deed) aan de domheid van de vrouw. Kon dit waar zijn ten opzichte van een publiek, dat even menskundig als artistiek oordeelde, dan ware er misschien iets voor te zeggen. Het kan evenwel alleen gelden voor een publiek, dat geen waarheid, maar toneeleffekten verlangt en offers brengen aan de smaak van een dergelik publiek is m.i. niets anders dan de kunst tot behaagmiddel verlagen.

[p. 385]

Misschien wordt hier de opmerking gemaakt, dat al het boven gezegde uitsluitend geldt voor zogenaamde realistiese kunst. Dit betwist ik echter. Een werk als L'intruse van Maeterlinck zal wel door niemand geacht worden te behoren tot de realistiese kunst en toch meen ik, dat ook voor dit werk mijne opmerkingen juist zijn. Immers ook Maeterlinck heeft niets anders beoogd dan in anderen de indruk teweeg te brengen, welke de werkelikheid op hem had gemaakt. Dat deze indruk zo goed als alleen bestond uit de geheimzinnige vrees voor de dood, welke levende wezens bij het naderen tot het einde bevangt en in alles de invloed van die dood doet gevoelen, maakt in deze geen verschil.

Wat men uit de werkelikheid neemt, doet niets ter zake. De ene kunstenaar zal een groot stuk er van willen omvatten, de andere een zeer klein; de ene zal meer de innerlijke geest er van trachten te doen waarnemen, de andere meer de uitwendige gedaante; allen zullen kunst kunnen geven. De vraag is maar: streeft de kunstenaar er naar zuiver, eerlik en waarheidlievend zijn indruk ook in anderen op te wekken, zij 't door een simbool, of poogt hij nog iets anders te bereiken hetzij door een aanprijzing van levensopvattingen, of door een streven om veredelend op de mens in te werken of door een bewust begoochelen van zijn publiek door middel van onwaarheden welke voor waarheden moeten doorgaan.

Bij het beoordelen naar deze maatstaf is 't echter zaak uiterst voorzichtig te werk te gaan.

Wie een schilderij schildert, waarop de bomen blauw, de schaduwen roze, de hemel groen is, kan ongetwijfeld een eenvoudige spekulant in zonderlingheden zijn. Zeer mogelik is 't echter ook, dat hij een degelik kunstenaar blijkt te wezen, die een eigenaardig licht naar waarheid heeft willen afbeelden; wat hij meende niet te kunnen verkrijgen door een getrouwer weergeven van de afzonderlike kleuren¹⁾.

Zo is ook de dichter van een godenepos verantwoord als hij menselike verhoudingen, menselike gevoelens, menselike gedachten een beetje boven de menselike sfeer verheft om te vermijden een

1) De leer: het essentiele te willen uitdrukken zelfs ten koste van de uiterlike waarheid (Vinc. van Gogh) is op zich zelf in 't algemeen niet te veroordelen; maar evenmin is 't te ontkennen, dat deze leer, door suksesjagers toegepast, allerlei pogingen in het leven moet roepen om met grillige misbaksels zand te strooien in de ogen van een op-nieuwigheden-belust publiek.

[p. 386]

toetsen van zijn algemeen-bedoelde figuren aan bepaalde typen van de hedendaagse maatschappij. Niet verantwoord zou hij daarentegen wezen als hij goden en godinnen boven boeren en boerinnen verkoos in de mening, dat het publiek er prijs op moet stellen zich te bevinden in voornamer gezelschap.

Het doel, dat men zich voor ogen stelt, bepaalt de keus van de middelen, die men behoeft om het te bereiken. Het doel van de kunst moet echter liggen op het gebied van die kunst en niet daarbuiten¹⁾.

Wie zijn publiek in al de sensaties wil doen delen, welke een middelmaat-burgerman in een saaie achterbuurt doorleeft gedurende een triestig regenachtige Zondag zal gans anders te werk moeten gaan dan hij, die zich tot taak heeft gesteld uit te beelden de opkomst en het verval van een geslacht, dat de eigenschappen bezit, welke hem karakteristiek lijken voor een afgebakend tijdperk van de geschiedenis. Maar al is er nu veel voor te zeggen, dat de beoordeling - bij gelijke geslaagdheid - laatstgenoemd werk hoger stelt dan het eerste, omdat er een breder-overziende en dieper-indringende blik, een omvangrijker en rijker geschakeerd medegevoelen voor nodig is geweest, toch zou 't niet aangaan de beschrijver van het achterbuurtsleven te willen nopen een volgende keer liever een belangrijker stof te kiezen. Want de echte kunstenaar kiest zijn stof in 't geheel niet; hoogstens doet hij uit tal van gegevens voor zijn werk - dat is voor het spontaan in hem opgerezen kunstwerk - de keuze van de meest geschikte. Hij weet best, dat er van een onderwerpskeus geen heil voor zijn arbeid is te wachten. Wat hij doen kan en doen moet is: zich zo onbevangen mogelik stellen tegenover het leven en aan het leven gelegenheid geven zo diep mogelik op hem in te werken. Wat hem dan pakt, wat zich in zijn denken en mede-gevoelen van zelf vormt tot een beeld en tot de woorden, kleuren, lijnen of klanken

1) Paul Bourget, de opmerking weerleggend, dat zijn latere werken uit een andere geestesrichting voortspruiten dan zijn vroegere, zegt, dat hij in het begin van zijn letterkundige loopbaan de een of andere ziekte beschreef en later aangaf: ‘voici comment elle peut guérir.’
Dit zal wel zeer juist zijn; maar verklaart dan ook meteen hoe 't komt, dat zijn latere werken zo veel onbeduidender zijn uitgevallen dan de eerste. De artiest is moralist geworden. Misschien bewijst dit, dat Bourget een zeer goed mens is; maar als kunstenaar is hij achteruit gegaan.

[p. 387]

benodigd om in anderen ditzelfde beeld te verwekken, dat en dat alleen zal hij met enige kans op een goede uitslag tot een kunstwerk kunnen verwezenliken.

Kunst is een suggestie van het leven en mag nooit worden een suggestie van eerzucht, bekeerwoede, opvoedlust, bewijsplezier.

Wie een bepaalde suggestie af keurt, heeft zich te richten tot het leven, dat suggereert en niet tot de artiest aan wie gesuggereerd wordt.

Maar juist, omdat kunst suggestie is van het werkelike leven is een kunstwerk ook meer dan een fantasties bakersprookje.