Groot Nederland. Jaargang 2

[p. 493]

Bibliografie
Door Herman Robbers.

Henri Hartog, Sjofelen,

met een voorrede van L. van Deijssel. Rotterdam, W.L. Brusse, 1904. - Hij is dood, de schrijver van dit mooie boek; ‘Buurtleven’, 't laatste stuk in dezen bundel opgenomen, is onvoltooid gebleven; midden in zijn werk, in wat nog maar de aanvang scheen van een grootschen levensarbeid, is hij gestorven. En nu wordt ons zijn eerste en eenige boek, dat hij zelf niet heeft mogen zien, waar zijn laatste toets en laatste correctie aan ontbreken, toegezonden ‘ter beoordeeling’. Zullen wij dat nu doen, zullen wij bij de inventariseering dezer zoo persoonlijke nalatenschap ieder stuk met een critiesch gezicht monsteren, het betasten en bekloppen, ja 't uit elkaar gaan nemen om goed na te kijken hoe 't is gemaakt, of 't wel in alle deelen deugdelijk en soliede is?...

O! het kán wel! Waar zooveel innigs valt te doen proeven, zooveel fijns aan te wijzen, zooveel hoogs eerbiedig te loven, daar zal ook een vrijmoedig woord van afkeuring niet den indruk maken van brutale impieteit. M.H. van Campen bewees dat door een met zijn gewone warmte en talent geschreven beoordeeling (in ‘Het Volk’ van 27 en 30 Aug. j.l.). Maar hij had dan ook den tijd van spreken, de ruimte van uiteenzetting, daarvoor benoodigd, hij kon na zijn rustige misprijzing van techniek ook breed zijn in zijn lof, woordenrijk in zijn enthousiasme, hij kon aantoonen wat hij bedoelde in tal van citaten. Maar ik, in deze rubriek, dien mij te beperken. Laat ik dan niets doen dan een poging tot typeering, die tevens hulde zijn wil.

Tusschen 1830 en 1880 plachten de Nederlandsche schrijvers hun menschenliefde te uiten in humor. Dat was ook het natuurlijke genre van die in rustig evenwicht glimlachende gemoederen. Ook zij voelden werkelijk wel voor ‘den kleinen man’, maar zij meenden, dat alles in de wereld was zooals 't nu eenmaal zijn móést, leelijk wel dikwijls en treurig, maar och! dat was nu niet anders, je moest maar je best doen de zonzij te zoeken en om de menschelijke onvolkomenheden - zij 't ook dikwijls met weemoed en een traan van mededoogen - liefst maar wat lachen. Verging de lach hun een enkele maal, dan raakten zij aan 't preeken. Maar zij maakten zich niet boos, klaagden niemand aan.

Men kan z'n menschenliefde ook anders uiten. Deze Hartog gaf wel bijna het tegenovergestelde van dat humoristische, dat 'n-lach-en-een-traan-genre. Ook hij maakt zich schijnbaar niet boos en klaagt nie-

[p. 494]

mand aan met zooveel woorden. Zijn woede barst niet los, maar te dieper en heviger blijft zij branden; hij lacht nooit, want hij lijdt. Hij beheerscht zich volkomen, toch voelen wij zijn haat, zijn achterdochtige haat tegen de verdrukkers; hij is nooit sentimenteel, tracht zijn personen niet sympathiek te maken, tóch proeven wij zijn gansch toegewijde liefde voor de onderliggenden, zijn smart om hun ellende, om hun beroerde kleinheid, hun lafheid van vertrapten vooral, hun bestiale wreedheid, die angst is en wrok en zucht zich te troosten met buurman's leed. Dit is het lijdelijk verzet, dat zwijgend hoont, de pijn, die niet klaagt uit trots; in zijn schijnbaar koele objectiviteit is dit boek één áánhoudende felle aanklacht tegen de maatschappij.

Maar nogmaals: hij beheerscht zich volkomen. Hij noteert, vergelijkt, beschrijft. In ademlooze aandacht buigt hij zich naar zijn menschen over en van hun gelaatstrekken en hun bewegingen ontgaat hem er geen, hij beluistert hun woorden en teekent ze op zooals hij ze gehoord heeft, met een trouwe nauwkeurigheid als gold het de confidenties van stervenden, ja hij mijmert zich wèg in hen, hij peinst in hun taal, hij schijnt ten slotte geheel als zij te denken, te voelen. Vandaar ook dat telkens terugkeeren van wat Van Campen inlichtende meditatie noemt. Dat begint als gepeins van een zijner personen en gaat zonder overgang voort als verhaal in de eigen taal dier menschen, doorvlochten van des schrijvers typeerende zinnen, of, omgekeerd, het verhaal verandert in een mijmering soms zonder dat de mijmerende zelfs maar wordt genoemd en men weet dikwijls niet precies wie nu eigenlijk aan 't woord is, de schrijver of een zijner personen. Het is niet aan te nemen, dat Hartog dit zelf niet zou gemerkt hebben of niet geweten, dat het volgens alle theorieën foutief is; het kon hem niet schelen, hij gaf dan niet om theorieën, om logischen verhaaltrant, als hij maar geven kon, hoe dan ook, de zuivere essence van het leven, het voelen, denken en doen dier armen; en bereikte hij dat niet volkomen? Is 't niet een absoluut meeleven met zijn personen, wat hij ons laat doen?

O! het is wel heel wat anders dan wat wij altijd gewoon zijn geweest een fraaien stijl te noemen, deze aanhoudende, dikwijls vermoeiend-gedrongene opeenvolging van zeer juiste, fijne, gevoelige notities; mooie klankvolle zinnen zijn er maar zelden van gemaakt. En het is wel mogelijk, dat hieruit de nerveuse zwakheid van dezen jonggestorvene blijkt; gezonde kracht geeft de rust bedaard te beschrijven ieder detail in een zin of zindeel. Deze schriftuur daarentegen doet bij nauwkeurige bestudeering dat volmaakte beeld der werkelijkheid rijzen, waarop fraaier schrijvenden zeer jaloersch worden kunnen.

Een verzameling ‘documents humains’ over het buurtleven der armen is dit boek, een document van beteekenis ook over het smartelijke leven van een groot talent, dat veel te vroeg door den doffen dood is te niet gedaan. Wij zullen Hartog blijven lezen en bestudeeren.

Anna de Savornin Lohman. Van het Inwendige Leven.

Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon (zonder jaartal). - Een heel onbeduidende bundel, een boek zooals er tusschen 1830 en '80 zeer vele geschreven - en nu vergeten zijn. De laatste vier schetsjes zijn eigenlijk ál te prullig, van die goedige, sentimenteele opstelletjes, waarvoor hoogerburgerschoolmeisjes misschien een voldoend cijfer verdienen, maar die men niet afdrukt, in een boek, voor groote menschen. Heeft freule Lohman nu alle zelfkritiek of alle respect voor haar lezers verloren?

't Zijn weer meest verhaaltjes van

[p. 495]

meisjes, die niet trouwen, en dus erg ongelukkig worden, en spijtig, en brutaal.... Curieus is 't wel, op blz. 260 Anna Lohman's zurig litteratuur-ideaal aangeduid te vinden: ‘oorspronkelijke, nieuwe denkbeelden, weergegeven in gekuischte taal.’ Moet dat idee van ‘het ééne noodige’ soms uw oorspronkelijk denkbeeld voorstellen, freule, en uw onfrissche stijl en banale woordenkeus een ‘gekuischte taal?’

Een van de verhaaltjes is wat beter dan de rest. Het heet ‘Wederzien’ en er wordt in verteld - nogal eenvoudig, vrijwel alleen met de naakte feiten, maar die ‘doen 't’ veel meer dan al dat oppervlakkig geleuter over meisjesgevoelens elders, veel meer ook dan de onmogelijke gesprekken - er wordt in verteld van een Leidsch student-in-de-rechten die planter werd in de West, van een plicht-leven vol teleurstelling, eindigend in afzondering. Men voelt, ondanks den emotieloozen verhaal-toon, het trieste vergaan van dat matte leven. Zoo is er ook in de novelletjes ‘Over’, ‘Jeaantje’, ‘Resignatie’, Het Secretaresje’, hier en daar wel eens een bladzij die aandoet, maar dat komt dan door het ontroerende van het geval alleen, dat is dan altijd juist als de schrijfster niets doet dan vertellen van heel uiterlijk gebeuren. Voortdurend hindert de gedachte, dat zij eigenlijk de pretensie heeft ‘van het inwendige leven’ iets wezenlijks aan 't licht te brengen, want daarvoor is zij veel te oppervlakkig en te eigenwijs, een zelfingenomen, pedante praatster, die zich nooit wègleven kan in een andermans gevoelens, gedachten, levenslot.

Deze dame heeft een geusurpeerden naam als letterkundige. Kunstenares is zij absoluut niet en haar werk dientengevolge geen litteratuur. Dat haar eerste optreden indertijd toch eenige charme had, kwam door haar opgewonden, strijdvaardigen aard. Zij was een ‘enfant terrible’. Een jong meisje met haar naam, die zulke brutalige dingen dorst schrijven, dat vond men aardig. Eerlijk leek ze, wás ze ook wel, en is ze misschien nog steeds, maar jeugdig en frisch is ze stellig niet meer. En een ‘enfant terrible’ kan niet oud worden. Wat amuseert in een kind, wordt onuitstaanbaar in een .... volwassene. Men lacht nu niet meer, maar meesmuilt om de verbitterde freule; haar durf wordt nu ronduit brutaliteit en arrogance genoemd.

Nogmaals, ik geloof dat zij eerlijk is, deze veelschrijvende vrouw, die de groote verantwoordelijkheid draagt een veelgelezen jongemeisjesblad te redigeeren, ik geloof dat zij ten volle overtuigd is te strijden voor het ware en goede, zich wijs maakt heldhaftig alléén te staan, iedereen aan te durven door de kracht van die overtuiging. En eerlijkheid is altijd respectabel, maar niet voldóénde om iets te beteekenen.

Ed. Thorn Prikker, Groote Meesters?

Zalt-Bommel, H.J. van de Garde & Co. (Zonder jaartal.)

Dat vraagteeken geeft het titelblad eigenlijk niet aan. Op den omslag daarentegen staan er wel vijftig, groote en kleine. Dus zal 't toch zóó wel de bedoeling zijn.

Een satyre! - dat was 't idee toch, niet waar? - een satyre op toestanden in onze artistieke wereld!... Hm!... moeilijk genre! Je moet er zoo drommels geestig voor zijn en de bewuste ‘toestanden’ en de menschen zelf, die je belachlijk wilt maken, de ‘typen’, zoo door en door kennen, en je dan vooral nooit boos maken, maar blijven lachen, altijd blijven lachen. Als je boos wordt, lacht er geen mensch meer, en als je vervelend wordt en gaat rederijken, wel dan loopt immers iedereen weg!

De heer Prikker is er de rechte man niet voor. Hij kan niet prik-

[p. 496]

ken, niet fijntjes tenminste, hij steekt maar, ruw-weg en venijnig, en meestal... in de lucht!... Nu, daar lach-je toch ook wel om, maar niet zóó als de bedoeling was. Woede en haat, een stuk-of-wat aardige opmerkingen, bekendheid met een paar malloten..., neen, dat zijn nog geen voldoende ingrediënten voor een satyre!...

Roman staat er op het titelblad, óók zonder vraagteeken. Nu verlang ik geen intrige, maar wanneer iemand in zijn tweede hoofdstuk hetzelfde zegt als in het eerste, en in het derde weer net wat al in het tweede staat, en zoo door, dan vraag ik toch waarom hij 't maar niet bij dat eerste chapiter heeft gelaten.

't Begrip roman, dat zit 'm in de dikte, schijnt de heer Prikker te denken. Er zijn meer zulke menschen. Men moest daar eens een satyre op maken.

Het personeel van dit boek bestaat uit: de drie ‘groote meesters’, Zwerik, beroemd schilder van ‘mollige vrouwtjes’ (hij krijgt ze besteld voor stadhuizen, schouwburgen, beurzen, stedelijke bibliotheken, weeshuizen, vergaderzalen! In Nederland? Ja, in Nederland), Wilkens, genre-schilder, en Van Hull, letterkundige, schrijver over kunst. Verder: de dochter des laatsten en nog een paar jongere schilders, Baalman, Baarslag, Van Spankeren, je kunt ze niet goed van elkaar onderscheiden, want geen van hen heeft een eigen physionomie. Op dien Van Hull vooral zijn de pijlen gemunt. Een bespottelijke pias, die de grofste banaliteiten voor iets minder grof geld kan verkoopen, altijd maar weer met succes lezingen houdt over zekeren Fra Velutini van Fiesole, dien hij beweert ontdekt te hebben, en voor wiens werk hij ten slotte zelfs een eigen museum wil doen oprichten, om daar dan directeur van te worden met een vast salaris. In afwachting leeft hij op de zakken van Zwerik en Wilkens, die hij met wierook reciproceert, en van verlotingen door die twee onvermoeid voor hem op touw gezet.

Een kunst-parasiet. Er zijn er, zeer zeker. Maar die hebben gemeenlijk juist zekere gemakkelijk te verkrijgen eruditie en plegen 't meer in epateerende duisterheid te zoeken dan in 't banale getoost, waarmee deze idioot zijn roem schijnt op te houden. Ik geloof niet aan dezen man, noch aan zijn vrienden, de schilders, noch aan zijn dochter, mengsel van brutalen durf en slavigheid, wél nog 't meest mensch in dit gezelschap van Jan Klaassen, maar bedorven door den schrijver, die haar is gaan gebruiken om zijn eigen ideetjes en zijn galligheid te luchten.

Maar 't is of de heer Prikker zelf heeft geweten, dat er niet veel aan zijn werk te bederven viel, anders had hij het zeker wat beter gecorrigeerd, en niet zooveel vreemde (zéér vreemde!) woorden gebruikt. En vooral ook niet zooveel beeldspraak als deze b.v.: ‘met moedwillige bokkesprongen liep ze aan het touwtje van de eenzaamheid van de étage in de burgermansstraat...’ Laat ik maar niet verder citeeren. Je kan wel aan de gang blijven, zei de baker, en ze liet het kind liggen in z'n luren.

Ik heb heusch altijd gedacht (ja, waarom eigenlijk? Ik weet het waarlijk niet meer!), dat de heer Thorn Prikker, alias Ed. Verburgh, van ‘De Arbeid’ vroeger, wel wat kon schrijven. Hij had toen ten minste zulke groote plannen, als ik mij wel herinner. En nu doet hij niets dan wat schimpen op... schreeuwers?