Groot Nederland. Jaargang 2

[p. 480]

Tooneel
door Frans Coenen Jr.

‘Swawa's Terugkeer’. J. Reddingius. Hilversum. 1903.

De faam had zich, - door middel van dagbladartikelen, - geestdriftig uitgelaten over dit dramatisch sprookje van mevr. Amy Grothe-Twiss, toen het te midden der geurende wouden van den Zwaluweberg, op een schoonen zomerdag van 't jaar 1903, voor een even talrijke als uitgelezen schare van genoodigden en door een even schoone als lieftallige schare van jonge dames uit de hoogste kringen, werd opgevoerd. Het was, naar luid van bewonderende getuigenissen, een bekorend zoowel als een mondain schouwspel en ooggetuigen verzekeren de Weldadigheid en de Kunst beiden te hebben zien glimlachen. Ook wordt melding gemaakt van den bijval der houtduiven, die meelachten waar zulks pas gaf....

Wat wonder dan, dat wij allen met gretige oogen zagen naar de uitgave van dat albekorende sprookje, waardoor tenminste een zwakke afglans van het zinrijk spel op den Zwaluweberg onze zielen zou verhelderen, terwijl onze literaire belangstelling likkebaardde bij de gedachte aan zulk een schoon gebloemt van woord-kunst, daar eensklaps ontloken in volslagen onbekende gaarde. Zou het waarlijk zijn, dat daar, in de schaduw van dien ouden - en naar dichterlijker verklaring zelfs grijzen - dom een vuurhaard bestond, een gloeiende focus van letterkundig schoon, bescheiden brandend als 't ware voor zijn eigen plezier, àf van den grooten geruchtvollen weg der bekende Hedendaagsche letteren, een kunst op een stemmig-stil hofje, waar 't gedruisch der buiten-

[p. 481]

wereld maar nauw, als een enkele galm, doordringt en niets de vredig-vrome handen stoort, die er het lieflijk-blauwe bloempje van het Ideaal kwamen kweeken.... op hun eigen kosten en risico...? Zou het inderdaad zoo mogen zijn? Te midden van het abject realisme onzer dagen, zou van de grijze Bisschopsstad waarlijk de victorie van hernieuwd en vreugdvol Idealisme beginnen, het eerst de klaroen gestoken worden, krachtiglijk en schallend, voor ‘le véritable’ Goede-Ware-Schoone, Reinheid-in-Kunst, Kuisch-heid-in-Optimisme, Godsvertrouwen en Blijmoedigheid....? Zou het....?

Maar genoeg, mijn Pegaas! 't viel niet mee en voorloopig zullen wij samen, uit gebrek aan genoegzame draagkracht van het Ideaal, nog in den drek van het Realisme moeten rondscharrelen. Het boekje dan, of laten wij zeggen: de ‘brochure’, is getiteld: Swawa's Terugkeer en het blijkt dat de heer J. Reddingius te Hilversum de moeite nam het uit te geven. Maar overigens bevat het titelblad geen aanwijzing wie de maker is van het kunstwerk. Er is, weliswaar, een monogram, doch na veel hoofdbrekens komt het mij waarschijnlijk voor dat deze dooreengestrengelde S.H. de initialen zijn, waarmede de fee Swawa Helgi gewoon is haar brieven te verfraaien. Zoo zouden wij in de uiterste verlegenheid blijven verkeeren omtrent den auteur, als niet een ietwat bleeke photografische beeltenis naast het binnen-titelblad ons tot het vermoeden bracht, dat hier de smaakvolle kunstenaresse zelve ons voorgesteld werd. Zoo zij dan al te bescheiden was haar naam te noemen, heeft zij ons toch haar gelaat en gestalte niet willen onthouden. Zoo denken wij. Maar bij aandachtig toezien, blijkt, dat op de keerzijde der laatste pagina, als op de achterdeur van het boekje, en na een groote dorre vlakte van volkomen onpersoonlijk wit papier, staat: ‘Geschreven door Amy Grothe-Twiss’.

Aldus heeft de schrijfster ons toch ook haar naam niet willen onthouden en het is maar jammer, dat die ons eerst bekend wordt, nu hij, na de lezing van 't werkje, ons juist weer minder schelen kan....

Het boekje is verder, ten einde onze trage verbeelding ter hulp te komen, versierd met niet voluit fraaie momentphoto's, waarop, in prijzenswaarde vastheid en duidelijkheid van symboliek, immer - wat ook verander - hetzelfde Oostersche tapijtje te zien komt. Hetgeen zooveel zeggen wil als dat wij hier, trots de boomrijke

[p. 482]

omgeving, toch met de meeste authentieke, de ur-echtste ‘Salonkunst’ van doen hebben, nl. de kunst uit de salons der groote of middelgroote wereld. Deze aanwijzing nu kan men niet genoeg op prijs stellen, wijl zij, als een sleutel, het begrip ontsluit tot tal van zaken, die anders absoluut duister-onbegrepen zouden gebleven zijn. En ook geraakt men er door in een stemming van soezige goedertierenheid, die het beste doet verwachten. Ja, men wordt er kinderlijk van en in staat tot juiste appreciatie dezer sproke. Zij is zeer lieflijk van inhoud.

Er was een gezelschap aardige menschen, die vroeger altijd een ‘fee’ bij zich hadden. Die fee woonde nòg vroeger ‘op haarzelve’, maar toen zij gehoord had, dat de menschen niet meer wisten hoe Sneeuwwitje er in haar tijd uitzag, kwam zij bij die menschen wonen. De reden is even duidelijk als afdoende. Sneeuwwitje woont er ook of komt er tenminste logeeren....

Maar de fee woont nu weer ‘op haarzelve’, omdat (tenminste zoover men kan nagaan) zij het wenschelijk vond geheel aan haar eigen toekomstige zaligheid te werken en daarbij niet zooveel drukte om haar heen kon velen. Maar dit bleek een verkeerde coup. Zij had moeten blijven en niet zoo egoïst zijn. En de ‘Hoogere Wijsheid’, die haar dit inpeperen wil, kiest daartoe de noodlottige omstandigheid, dat Swawa bij haar afscheid van 't aardige gezelschap vergeten heeft den jongen Hrodmund te kussen en toe te spreken. Hij heeft zich dat overdreven aangetrokken, de arme jongen en ligt nu op sterven, enkel door dit feitje, want hij is een delicate natuur, gelijk in dit gezelschap past. Doch men merkt hierdoor het gewicht van een afscheidskus gegeven of verzuimd te geven, benevens de listigheid dier ‘Hoogere Wijsheid’, die van elk middel zich weet te bedienen, als 't ware door 't minste gaatje weet te kruipen, om lessen uit te deelen. Wees overtuigd dat zij nog wel een ander middel gevonden had om Swawa weer tot het rechte pad te brengen, zelfs indien deze niet vergeten had den jongen te zoenen. Wat Swawa toch misschien uit decentie liet.... Hij werd al zoo groot!

Hoe het zij, Swawa (mevr. Grothe-Twiss) komt terug en heeft berouw.... waarop de ‘Hoogere Wijsheid’ genade voor recht laat gelden en genoegen neemt met een oogenblik schijndood voor Hrodmund en de daarbij behoorende ontsteltenis van Swawa (mevr. Amy Grothe-Twiss).

[p. 483]

En dan blijft Swawa (mevr. A.G.-T.) en dan zijn zij allen blij.... en dan is 't uit.

Ik wilde om een goed ding, dat iemand mij eens de schoonheid van dit onvermakelijk historietje kon doen inzien.

Zelden zag men hazenpeper dusdanig zonder haas!

Schoon niemand beweren zal dat de peper juist zoo overvloedig is, noch het zout, om de waarheid te zeggen.

Wat men in een sprookje zoekt, nietwaar, is fijne symboliek, geest, onder allerlei vorm, maar in godsnaam geest, aardige karakteristiek van dieren of levenlooze dingen, waardoor ze, schoon hun eigen aard behoudend, toch geschikt zijn menschelijke eigenschappen en verhoudingen te weerspiegelen. En dan verder, als 't kan, wat ontroering, die onder den stillen gang der naïeve woorden voelbaar wordt

Er zijn, om van de groote buitenlanders niet te spreken, in ons land in den laatsten tijd ook wel auteurs geweest, die een aardigen gooi deden naar dit minlijk-naïeve en peins-ernstige en verrassendgeestige, dat sprookjesaard is.

En wat geeft nu mevr. Swawa van dit alles?

In plaats van het klein, bijzonder gebeuren, zin-beeld van het groote menschelijk-algemeene, geeft zij een grof verhaal met onnoozele aanleidingen, dat hoegenaamd niets verzinlijkt en niets bevat dan zijn eigen schralen inhoud alleen. Er wordt wel door de personages van verschillende zeer verheven zaken gesproken: b.v. dat ware liefde blindelings vertrouwt, dat men het hoogste heil voor zich zelve bereikt niet in eenzaamheid, maar in toewijding aan anderen enz. enz. Maar dat zijn mededeelingen, die juist verzinlijking behoeven om sprookjes-inhoud te kunnen worden.

Wat mevr. Twiss gedaan heeft, is het, zonder eenigen geest of aardige ziening en karakteristiek, opzetten van figuren, die zij voor dichterlijk en sprookjesachtig hield, omdat ze wel in sprookjes voorkomen. En die figuren laat zij samen een onnoozel ronde-dansje doen en quasi-diepzinnige taal spreken. Ja, die taal! Kom daàr reis om! Zooals haar personen bot-ontleende figuren zijn aan kunstwerken die zij bewondert en 't enkel noemen van wier namen zij al voldoende meent om stemming te wekken, zoo is ook haar taal het onnoozelst surrogaat van poëzie, dat men in deze laatste dertig jaar (niet zonder verbazing voorzeker) op den literairen weg mocht ontmoeten.

[p. 484]

Mevrouw Grothe-Twiss meent dan de ‘zangerigheid’ en het ‘poëtische’ van haar taal gevonden te hebben door opvolging van één algemeen recept.

‘Spreek in jamben, gelijk wijlen Ten Kate en verander wilkeurig de goed-Hollandsche, logische plaatsing der woorden in den zin,’ aldus luidt dit recept.

Zoo begint het kunstwerk:

‘ ?’ En zoo gaat 't, onduldbaar, voort tot het bittere einde. ‘’.... zegt Kunhilde en geeft aldus het eerste voorbeeld van de omzettingen, die ik bedoelde en die op den duur den akeligen indruk van leege pretentie zeer vermeerderen, want het behoeft geen betoog dat de lectuur van een waschlijstje, in zijn droge echtheid, weldadiger is dan het vernemen van dit hobbelend cadansje, dat door hoegenaamd niets gemotiveerd wordt. Er is toch geen aasje echte ontroering in dit boekje en bij veel eens-gegeten, langverteerde (dus min-smakelijke) wijsheid, schijnt de eenige gezindheid achter de woorden: ijdelheid. Een ijdelheid van grootverheven-tragisch-doen, van opofferen en veel-geleden-hebben. Een ijdelheid van zich in Swawa verbeelden en met Swawa verheffen tot hooge karakteradel en schier bovennatuurlijke zelfverlooching. Ook dat alles lijkt bumbug. Een merkwaardige aanduiding ten slotte van de geestelijke hoogte waarop het geheel staat, geeft de schrijfster door een der Nachtliedjes uit Van Eedens Ellen te citeeren en erbij te voegen dat Van Eeden Swawa's ‘gebenedijde dichter’ is.

Nu begeer ik hier niets af te dingen op den dichter Van Eeden. Doch het is twijfelachtig of Ellen wel tot de beste poëzie behoort, die hij schreef, en of van dat gedicht die Nachtliedjes wel het beste zijn. Zoo zij dus de meest geëerde poëzie voorstellen van een ‘fee’ nog wel, dan lijkt gezegde ‘fee’ inderdaad niet van hoogverheven conceptie.

Gelijk, hoop ik, nu ook reeds van elders bewezen was.

Ik ben mij bewust eenige verontschuldiging te behoeven, dat ik zoolang over dit IJdel Niets heb gesproken. Maar, behalve dat het nog al geraas maakte, is het toch ook kenschetsend aan hoe wa-

[p. 485]

terige bessensap de menschen uit zekere gedistingeerde wereld zich vermogen te bedrinken, tot zij Kunst en Ideale Schoonheid in levenden lijve voor zich zien. Hier is niets dan wat woordgeklank en machteloos-zot gebaar en evenwel heeft een gansche schare gehuiverd van schoonheidsaandoening bij die vertooning op den Zwaluweberg. Wat moet er gehunkerd worden naar ontroering en hoezeer moet het ontbreken aan elk onderscheidingsvermogen, als men zulk schijnvertoon voor echt neemt. Het is wel zeker dat de armen, die zich hiervoor opdreven tot geestdrift, het echte nooit gekend hebben en het is nog zekerder, dat zij van het echte, als het waarlijk tot hen komt, niet willen weten, wijl het hen te rauw en heftig aangrijpt.

En dat is ten slotte de bittere beteekenis van zulk een boekje, dat het, behalve zijn eigen ineptie, de onvatbaarheid beduidt van honderden uit de beste burgerkringen voor de aandoening van waarachtige Poëzie.