Groot Nederland. Jaargang 1

[p. 469]

Bibliografie.

Boefje.

Naar het leven verteld door M.J. Brusse. Rotterdam. W.L. Brusse. mdcccciii. Van dit boekje, eenvoudig in zijn innerlijk wezen en eenvoudig in zijn uiterlijkheden, heb ik genoten. En hier en daar overkwam mij bij de lezing een weldadige ontroering.

‘Jan was 't eerste klantje van Pro Juventute dat ik voor mijn rekening kreeg. En met de lijst van al zijn boosdoenerijen in me zak ging ik kennis met 'm maken.’

En de heer Brusse maakte kennis met een eigenaardig jongetje uit ‘een zeurig vale armeluisstraat’; een jongetje, dat voorbestemd schijnt om van boefje tot boef op te groeien; een jongetje, dat liegt en steelt en treitert; een jongetje, dat op de welwillende vraag: ‘Zal je dan niet meer stele...?’, zonder omslag antwoordt: ‘Wavvóór niet? As ze je niet pàkke...?’ Maar Jan heeft ook goede eigenschappen, als: gevoeligheid, openhartigheid, ja zelfs eene zekere mate van ridderlijkheid. De goede eigenschappen van Jan wijken echter maar al te vaak voor de slechte, door de omgeving, door den slechten omgang, door de gelegenheid, door zooveel, dat den materiëel arme doet wortelen in zielsarmoede. Totdat de heer Brusse zich Jans lot aantrekt en dezen bedorven knaap ‘langs lijnen van geleidelijkheid’ tracht te verbeteren. Ten slotte wordt Jan afgeleverd aan het ‘Huis der Broeders van de Moeder der smarten’, alwaar hij opgroeit tot een' goed mensch, een goed mensch zonder valsche vromigheid, zonder schijnheiligheid, een goed mensch, die zijne deugdelijke innerlijkheid behoudt en in wien de natuurlijkheid niet wordt gedood.

Prachtig geteekend is het ‘boefje’, het in den grond goedige boefje in Jan. Al dadelijk voelt men, dat de teekening zuiver is, zonder valsche versiersels. Een schat van menschenkennis ligt er in de karakteristiek van Jan's gemoed, waarin goed en kwaad snel en meestal onverwacht wisselen. Goed gekarakteriseerd zijn ook Jan's moeder en Jan's vader. De heer Brusse heeft de drie types gewetensvol waargenomen en even gewetensvol weêrgegeven. Er komen in het boek gedeelten voor, die sterk ontroeren, doordat de schrijver er zijn echt gevoel in heeft weten te leggen. De heer Brusse is niet slechts een goed realist, hij is ook een goed psycholoog. En er is liefde in zijn werk.

Tot bladzijde 204 is Boefje voortreffelijk. Verder zakt het verhaal nogal aanmerkelijk. De laatste twee hoofdstukken, ‘Tam geworden’ en ‘In het Huis der Broeders van de Moeder der smarten’, zijn slap in vergelijking met de vorige. Toen Boefje tam werd, ondervond de heer Brusse als mensch eene groote mate van zelfvoldoening, maar de kunstenaar zag zijn heerlijk type verworden en vond, als artiest,

[p. 470]

blijkbaar minder genoegen in het kenschetsen van den getemden jongen dan van het wilde, grappige, oolijke boefje.

- ‘Habbes!’ schoot ie ineens los met de echte jool weer in z'n oogen.... ‘Hè je dat gezien?.... Nou dà's binne.... Kaik 'm saskere.... Há! en dat stomme waif laat 'm stiekem loope.... hè je nou ooit zoo'n dood merákel gezien? O jé, 'k had 'm al zoo làng in de smieze!’

‘Wie dan toch?’

‘Hei je dan nou niks gezien?.... hei je de kat van beneje niet zien legge loere?.... Gò, wel 'n hallef uur, nou! Bóve op 't dak had ie 't ommers al geroke.... En toe' is tie d'r voetje voor voetje heengebeend; hè, z'n laif héélemaal uitgerek.... En toe maar zitte wachte, zonder 'm te verroere.... Maar ie kéék wel.... 'k Begreep 't derèc! - Weet u wel moe dat de bu'vrouw van hierover vanochend zukke lekkere, dikke schòlletjes stong te bakke....? Nou, poessie doch netuurlijk: die lus ikke ook wel, hè?... En hij hèt er een, hoor; èn 'n vette!... potverdikkeme nou!... de béste!... want ie stong net klaar voor d'r man. - Vader zal ook wel da'lijk komme, moe. - De bu'vrouw zat 'r vlak bai, moe.... ze zit er nòg.... dat luie dierazie zit zeker weer te maffe.... Ha! nou kraigt ze 't óók in de gate.... Ja, mensch, je scholletje is de lucht ingevloge.... Kaik ze kaike.... hà.... Smul jij maar lekkertjes, hoor poes.... Poessies màgge wel gappe.... Zàl dat waif weer kraige van d'r vent, hè?... hè moe?’... -

Ziedaar een tooneeltje uit het boek, dat min of meer de stelwijze van het geheele verhaal teruggeeft. De stijl is, alweêr tot bladzijde 204, doorloopend levendig.

De schrijver is geen aanhanger van Lombroso. Op bladzijden 128/131 geeft hij een gesprek tusschen hem en een' psychiater weêr, waaruit ik het volgende aanhaal:

‘Nee, wij kunnen constatééren, maar geen voorzienigheidje spelen, hè? Lombroso-zelf heeft al water genoeg in z'n wijn gedaan. We kunnen alleen zeggen, dat al die verschijnselen, elk op zich zelf en tezamen bij de meeste misdadigers voorkomen. Maar 't omgekeerde.... 't Milieu doet zoo veel. De sterkst gedegenereerden, die rijk zijn, komen niet tot stelen, wat? En van al die teekenen, die ik opgenoemd heb, vind je er terug in de grootste mannen, de geleerdste bollen van onzen tijd, en op de portretten van kranen op elk gebied in de musea. Kijk 's rond in je eerste families, in de comedie, in de kerk.... als dat allemaal misdadigers moesten worden?

't Milieu is voor dien jongen bovendien héél ongunstig geweest, daar op dat armzalige hofje in die buurt met al dat rapaille; met zoo'n zenuwachtige, kijvende moeder, en 'n suffigen vader die er bij tijd en wijlen plichtmatig opranselt met 'n riem met 'n gesp!.... Maar de Heere bewáre hem voor een rijksopvoedingsgesticht; dat is je reine hoogeschool voor de boeven; wat de één niet weet, leert ie wel van den ander, en als volleerde misdadigers komen ze d'r uit. Stuur 'm naar 'n rustige omgeving, midden op 't platteland, waar ie flink leert werken, onder secuur toezicht - maar niet al te streng - van brave menschen. En laat 'm een vak leeren, dat ie alleen op 't lànd en niet in de stad kan gebruiken. Want de stàd, met al die verleiding, is de hel voor zoo'n degeneré.... Misschien dat ie dàn nog wat tot bezinking kan komen.’

‘Dus u gelooft niet, dat die jongen per se moet verongelukken?’....

‘Per sé.... die noodlotstheorieën.... wat kunnen wij er eigenlijk nog van zèggen? Kijk 's, uw Jan is

[p. 471]

er één met 'n zwarte vlek erop, hè, da's zéker. Hij draagt 'n hoopje buskruit in zich mee; komt ie nu nooit in de buurt van 'n vlammetje, wèl, dan hindert 't 'm niet, hè? Maar als ie te dicht bij 'n kaarsje komt.... en er zijn voor zulke individuen zooveel kaarsjes om aan te ontvlammen....’

Misschien wekt dat gedeelte het vermoeden in den lezer op, dat Boefje een strekkingswerk is, zooals de laatste twee hoofdstukken, hierboven genoemd, doen denken aan eene reclame voor ‘Pro Juventute’. Doch er is zooveel goeds in Brusse's werk, dat men het als geheel erkentelijk aanvaardt.

Peterke's Beeldenstorm en andere dorpgeschiedenissen.

Door Marie Marx Koning. Uitgave van C.J.A. van Dishoeck, Bussem. 1903. De veelzijdigheid van deze schrijfster wordt overstelpend en.... bedenkelijk. Nu weêr dorpsgeschiedenissen. Wat weet Marie Marx - Koning van het dorpsleven af? Dat begint men zich af te vragen. En na de lezing van deze dorpsgeschiedenissen luidt het antwoord: den buitenkant. Trouwens, alleen in de weêrgave van de gesproken taal tracht zij de ‘locale kleur’ vast te leggen. Al het overige is rhetoriek, volgestopt met fantastische psychologie. De schrijfster is er niet in; ze staat er buiten, wel met een goed hart en een vriendelijk oog, maar toch op een' afstand. Kijk eens, wie er in is, moraliseert niet gansche bladzijden achtereen.

‘Och, waarom met hem meer medelijden dan met honderden van zijn soort! Hij is een type dat zooveel voorkomt, een type dier arme, hongerende kinderen, niet alleen hongerend naar het lekkerder eten, de betere kleeding die wij hebben, maar ook meestal onbewust, somtijds bewust, hongerend naar levensgenot, naar levensmooi....

Zie, wij lezen, gezeten in een gemakkelijken stoel, gezeten bij 't vuur, over “het volk” zooals een kostschool-jufje leest in haar schoolboek van “de menscheneters”, die, o! zoo ver uit haar buurt zijn gelukkig; en heel ver van Pa en Ma ook; en van de zusjes ook, goddank! Wij lezen, zeg ik, in een gemakkelijken stoel gezeten, bij een warm vuurtje en een heldere lamp - neen, de kap een beetje zóó, zoo valt 't licht beter - van “het volk”, van het brutale, gemeene, ons hatende volk, dat zoo ver van ons afstaat; en we omringen ons met een toovercirkel die hen van ons afhoudt, om toch vooral niet in aanraking te komen met hun ruwheid. En zoo we door noodzakelijkheid, ambtsbezigheden of zoogenaamde philantropie gedreven, iets nader tot hen moeten komen, dan nog valt die toovercirkel niet weg. Wij, we spreken nederbuigend, och! met zooveel goedheidsvertoon tot hen. We willen wel liefjes zijn! En zij, ze beproeven hun toon, hun manieren wat netter te maken dan gewoonlijk, of ze zich schamen in ons bijzijn over hun onbeschaafdheid. Maar in waarheid haten ze ons, zooals de mismaakte den schoongevormde moet haten: met machtelooze woede: een woede te feller omdat ze machteloos is tegenover een beetje geld, en een beetje met geld gekochte beschaving. Begeef u onder hen, ge zult gemeenheid, vuile beestachtigheid vinden en uw “liefjes-doen” en uw “aalmoezen” zullen met ondank beloond worden. Maar ge zult het vergeven. Aanschouw, neen gevòèl die levens, denk u er in, en ge zult vergeven. Denk, hoe gij u zoudt voelen, als ge, met hard werken maar even genoeg verdienend om in gezonde dagen uzelf en uw gezin te onderhouden, ziek geworden en dus buiten werk en verdienste, een net gekleed jufje binnen zaagt komen,

[p. 472]

dat wel wat van haar overvloed wilde afstaan, om u juist genoeg te geven dat ge uren verder leven kondt, opdat het gesjouw dóór zou kunnen gaan, ál maar door. Zoudt ge dan dat jufje zoo erg liefhebben? Of zoudt ge het benijden, benijden met al de ruwe, dierlijke kracht die dan in u zou zijn, zoodat ge, wel wetende nog te moeten danken, inwendig vervloekte de onrechtvaardigheid die háár rijk maakte, opdat ze u met haar aalmoezen zou kunnen vernederen?

Ge zult echter, zoo ge u onder hen begeeft, ook op vuilnishoopen bloemen vinden, even schoon, zoo niet schooner dan in de kweekkassen der beschaving. Helaas, die arme bloemen! ze kwijnen meestal uit gebrek aan licht en lucht, ze dorren vaak in een verpeste atmosfeer van armoe, onkunde, vuilheid en laag genot, vóór ze tot vollen bloei geraken. En ze groeien meestal zoo in 't donker, dat onze aan licht gewende oogen ze niet zien, vooral omdat ze groeien op een plaats waar we niet verwachten.’

Daar is veel waars in en er blijkt het beminnelijke gemoed, het goede, liefderijke hart der schrijfster uit. Maar de stijl is er een uit verhandelingetjes en tractaatjes, en de beschouwing is, in dien vorm - een preekvorm -, in novellistiek ten eenenmale misplaatst.

In elke der dorpsgeschiedenissen, vijf in getal, is iets van dat preekerige terug te vinden. Dat is zeer hinderlijk, althans uit een oogpunt van kunst beschouwd.

Ook uit anderen hoofde staat deze bundel beneden het gemiddeld kunnen van Marie Marx-Koning. Zij beweegt zich niet op een terrein, dat haar gemeenzaam is, weifelt daardoor, heeft geen vasten toets. De bruutheid van zoo menigen dorpsbewoner overmachtigt haar, en de kenschetsing van die bruutheid is oppervlakkig en zwak. En daartusschendoor altijd, in alle vijf geschiedenissen, de duidelijk opzettelijke toepassing van: ‘Ge zult echter, zoo ge u onder hen begeeft, ook op vuilnishoopen bloemen vinden, even schoon, zoo niet schooner dan in de kweekkassen der beschaving.’ Nu is het zoeken van bloemen een heel goed werk, maar mij komt het voor, dat de schrijfster niet zelden maar fantaseerde, ze gevonden te hebben. Wel zoû deze fantasie op zichzelf weêr goed werk kunnen zijn, doch waar het klaarblijkelijk de bedoeling der schrijfster is, realiteit te geven, aanvaarden wij hare fantasie, hoe goedertieren ze ook van aard is, niet als realiteit. Ik geloof stellig, dat de sprookjesdichteres in Marie Marx-Koning haar in deze dorpsgeschiedenissen af en toe leelijke parten heeft gespeeld.

Aan het slot van ‘Een leven’ verzekert zij, dat zij geschreid heeft. Mij zijn de oogen droog gebleven. Daarentegen hebben hare sprookjes mij wèl tot tranens toe ontroerd. ‘Un très-petit nombre d'artistes ont traité avec un grand succes tous les genres.’

K.