Groot Nederland. Jaargang 1

[p. 117]

Bibliografie.

Over Boeken en Schrijvers.

Subjectieve Opstellen, door Anna de Savornin Lohman. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon. - Dit boek is in allen deele een zonderling boek. Reeds de ondertitel doet meesmuilen. ‘Subjectieve Opstellen.’ Volslagen overbodige mededeeling! Wie toch ook maar éénmaal iets van Anna de Savornin Lohman heeft gelezen, weet heel goed, dat deze schrijfster in het geheel niet in staat is om hare sympathieën en antipathieën buiten het geding te stellen. Er is bij haar niet slechts geen sprake van objectiviteit, maar zelfs niet van de meest bescheiden poging om objectief te zijn.

Het ‘voorwoord’ brengt ons in een' nog eigenaardiger gedachtenen gevoelskring. Luister maar:

‘Ik vestig de aandacht van het publiek er op, dat in dezen bundel gesproken wordt (soms op zeer “oneerbiedige” wijze) over “de” critiek en “de” critici van vele onzer voornaamste couranten en tijdschriften.

Wie dus “critiek” tegenkomt over dit boek in de “toonaangevende” bladen en tijdschriften, die zij vooraf onderricht, dat die critiek wordt uitgeoefend dóór de in dit boek behandelde personen en auteurs.’

Vreemd, nietwaar? Eene kampvechtster - want dat is zij toch? -, die zich vooraf de hulp tracht te verzekeren van het groote publiek, voor het geval kritici haar onder het mes zouden willen nemen. Een ieder, die een ongunstig oordeel over den bundel opstellen mocht vellen, is partijdig. Daar komt ongeveer de beteekenis van den korten proloog op neêr. Met zulke prologen vangt men katten.

Ontwaart men, dat de opstellen zelve niets dan kritieken zijn, waaronder vernietigend bedoelde en zeer onheusche, dan komt men niet over de verbazing heen. Hoe nu? Moet het publiek al bij voorbaat vertrouwen stellen in de oordeelvellingen van Anna de Savornin Lohman en die van anderen met wantrouwende oogen aanzien?

Er is niet zelden beweerd, dat vrouwelijke auteurs allerminst geschikt zijn om kritieken te schrijven, omdat de zwakke sekse zich moeielijk kan onttrekken aan hare gevoelens van sympathie en antipathie en het koele verstand, het bezonnen intellekt bij haar te weinig vaardig is om zich te verzetten tegen te groote inmenging van gevoelskwesties. Zeker is het, dat de wereldliteratuur geen recensente van naam kan aanwijzen. Even zeker is het, dat de recensies van Anna de Savornin Lohman rechtsgedingen zijn, waarin het schuldig of niet schuldig uitgesproken wordt uitsluitend naar de inspraak van haar gemoed.

‘Of is het niet ten slotte volkomen niets beteekenend, wanneer een hoopje critici, waarvan geen van allen juist op dit speciale gebied ook maar in de verste verte

[p. 118]

in de schaduw van Marie Marx-Koning kan staan, de pennen wet, om met veel omhaal van meer of minder geleerde woorden te beweren, dat wat zij schrijft: - “nu ja, wel heel talentvol, wel heel-bijzonderlieflijk, wel heel hoogstaand is.... maar toch .... maar toch....” - En dan gaan ze plukken!’

Deze en dergelijke uitingen, waarvan de bundel vol is, bewijzen, dat de schrijfster er eene zeer verouderde opvatting van de taak der kritiek op nahoudt en eene aanhangster is van Destouches' ‘La critique est aisée et l'art est difficile.’ Mij dunkt, dat over de dwaasheid van dat gevleugeld woord niet meer valt te twisten. Ik geloof niet, dat Anna de Savornin Lohman aan een jurylid van een' wedren den eisch zoû stellen, zelf een goed ruiter te zijn, en aan eene smaakvolle dame het recht zou ontzeggen, eene bestelde japon, die slecht is uitgevallen, te weigeren, omdat die dame zelve niet in staat is japonnen te maken. Maar ten aanzien van de kritiek heeft zij nog voor-historische begrippen. Zij heeft er niet de minste notie van, dat ook het kritiseeren eene bezigheid van kunst kan zijn, waarbij verstand en gevoel even werkzaam zijn als bij het zoogenaamde ‘scheppen’ van novellen, romans, enz. Niet de minste notie, dat de geloofspapieren van den kritikus alleen in de gegrondheid van zijne uitspraken moeten worden gezocht. Niet slechts hare uitingen als de bovenvermelde bewijzen haar ontoereikend inzicht in het wezen der literaire kritiek - ook hare eigen recensies geven blijken van wanbegrip ten opzichte van de kritische kunst. En allermerkwaardigst is het, dat dezelfde recensente, die, terecht, den staf breekt over de ongemotiveerde wijze, waarop Herman Hijermans eens Louis Couperus heeft veroordeeld, zich zonder blikken of blozen bezondigt aan eene ongeargumenteerde, scherpe afkeuring van Lodewijk van Deyssel.

Niettemin is Over Boeken en Schrijvers in menig opzicht een lezenswaardig boek. Want, men moge zich ergeren over of de schouders ophalen voor de exaltatie van deze schrijfster - eene exaltatie, die haar niet zelden logge grofheden doet zeggen -, jonkvrouw Anna de Savornin Lohman is ongetwijfeld iemand van talent en van durf. Hier en daar blijkt zelfs in hare slordige kritieken haar talent, voornamelijk waar het op het voelen van iets schoons of iets goeds aankomt. En in haar durf slaat zij weleens spijkers met koppen. Zoo is heel goed hare misprijzing van de gezochtheid en gekunsteldheid in de nieuwe literatuur.

Maar dit is wel heel mal: Anna de Savornin Lohman, die Lodewijk van Deyssel heel laag stelt, ook in diens hoedanigheid van kritikus, volgt eigenlijk een dezelfde methode (?) van kritiseeren als de door haar gelaakte schrijver. Beiden zijn lyrische kritici. Er is alleen maar verschil, - en groot verschil! - in de grootte van het talent: in stijl, in taal-rijkheid en zeggingskracht is de vrouwelijke auteur verreweg de mindere van den zoozeer door haar gesmaden mannelijken.

Geen Druiven van Doornen,

door Mr. M.G.L. van Loghem. Dordrecht, J.P. Revers, 1903. - Is het mogelijk, dat een man het zieleleven van eene vrouw juist weêrgeeft? Is het niet in het algemeen waar, dat vrouwen voor ons, mannen, raadselachtige wezens zijn, in wier gemoedsleven wij nooit geheel en al vermogen door te dringen? Is het niet waar, dat de mannen in hun bedrijvig leven te weinig tijd en gelegenheid hebben om zich veel bezig te houden met wat de Franschen ‘la culture du coeur’ noemen? Niet waar, dat vrouwen over karakters sneller en

[p. 119]

juister oordeelen dan wij, doordat zij tengevolge van de maatschappelijke orde meer dan wij aan bovengenoemde ‘culture’ doen? Dat dus hare psychologie ‘en action’ vaardiger is? Is het niet waar, dat bijvoorbeeld George Sand het mannelijk gemoed beter ontleedt dan zelfs Goethe het vrouwenhart, vooral waar de ontleding zich in bijzonderheden verdiept?

De heer M.G.L. van Loghem, onze meest vrouwelijke auteur, heeft het durven bestaan, eene vrouw hare eigen levensgeschiedenis te doen verhalen. Die levensgeschiedenis, waarvan een ongelukkig huwelijk het thema is, behoort tot de psychologische romans.

Ik voor mij voelde al dadelijk het onechte en opgeschroefde in die vrouw, Louise Mellishoek van Vernesse, geboren Elmloo, die door den schrijver wordt voorgesteld als een wezen van hoogen rang. Ik vond haar eene egoïste, eene.... zeurkous tevens, die zich inbeeldde heel veel hooger te staan dan haar slechte man, dien zij reeds in de eerste dagen van haar huwelijk kenschetste als kennende ‘geen medelijden, geen plicht, geen deugd, geen godsdienst, geen sexueele moraal, geen schaamte, geen eerzucht, geen vaderlandsliefde, geen berouw, geen dankbaarheid, geen andere smart dan lichamelijke.’ Ik vond Louise een verwaand en inferieur schepsel. Onecht vond ik de liefde van deze vrouw, die bij den gewelddadigen dood van haar' man, dien zij, o, zoo teeder, heette lief te hebben, mediteerde:

‘Waarom dit einde? Ik had Charles toch lief gehad; had ik hem anders moeten liefhebben? Had ik tevreden moeten zijn met de soort van liefde die hij te geven had? Bij den zilveren ring, dien ik in de droevigste uren van mijn huwelijkstijd niet had afgelegd, prevelde ik:

Tel un ruban qu'on mit autour de fleurs écloses,
Tient encore le bouquet....

.... alors qu'il est fané!....’

Charles was neêrgeschoten in een duel met den scherpschutter Van Erlhove, dien zij, door middel van een anoniem schrijven, op de hoogte had gesteld van het feit, dat hij en haar man medeminnaars waren, beiden minnaars van Bertha Marzowijn! Zoo'n vrouw uit zich, zonder de minste gewetenswroeging, in zelfbeklag, bij het lijk van haar echtgenoot! En prevelt een fragment uit een gedicht!

Ik vond dat alles valsch, onzuiver. Maar.... ik weifelde. Dat wil zeggen: ik wist niet goed, of zoo'n vrouw bestaanbaar was. Zéker daarentegen was ik er van, dat de heer Van Loghem zich deerlijk vergiste door, kennelijk, persoonlijke sympathie voor Louise te gevoelen. Was echter, afgescheiden van die misplaatste sympathie, het type bestaanbaar? Ik wendde mij tot eenige wijze vrouwen - er zijn er zoo in ons land - om uitsluitsel ter zake. En eenstemmig klonk aller oordeel: de heer Van Loghem kent de vrouw niet; eene vrouw van Louise's stand en ontwikkeling kan geen man blijven liefhebben, van het oogenblik af, dat zij er zich van bewust is, dat hij ‘geen medelijden, geen plicht, geen deugd, geen godsdienst, geen sexueele moraal, geen schaamte, geen eerzucht, geen andere smart dan lichamelijke’ kent. Slechts een dierlijk wezen kan bij zoo'n zondenregister trouw blijven. Maar een dierlijk wezen is oneindig veel hartstochtelijker dan de vervelende, saaie Louise.’

Ik geloof, dat de dames gelijk hebben.

Allerlei Menschen, door J. de Meester.

Amsterdam, C.A.J. van Dishoek, 1902. - Uit dezen bundel schetsen is de eerste de beste. ‘Het avontuur van David Zangvogel’ heet de eerste vertelling,

[p. 120]

handelende over een' eerzamen Jood, die door een noodlottig toeval in een verdacht huis is terechtgekomen en er de grootste angsten uitstaat, wakende tegen de belaging van zijne eer. ‘- Davidje, arme Davidje!,’ prevelt hij, als hij er, dank zij het medelijden der meisjes, ten slotte met goed fatsoen, maar met achterlating van zijn' mooien wandelstok is kunnen uitkomen, ‘heel je leven eerbaar gebleven, kuisch als Jozef, je Sara trouw, en nu zóó in zoo'n huis gelokt.... En je stok, dat pronkstuk, die prach'....’

Dat dingsigheidje is knap verteld, sober in stijl.

Al de overige schetsen zijn veel minder.

De heer J. de Meester heeft vele goede literaire eigenschappen. Maar geen enkele dier eigenschappen steekt uit, is uitstekend. Komen ze in hetzelfde stuk bijeen, dan ‘is de zaak in orde.’ Maar dan alléén.

Deze schetsen zijn naar Fransch model. De heer J. de Meester is, meen ik, geruimen tijd in Parijs geweest, en heeft zeer vele Fransche schrijvers, vooral van den nieuweren tijd, gelezen. Doch, eilacy, onder de vele goede eigenschappen van den heer De Meester behoort niet deze eene: geest. Hij is niet geestig, al kan soms de samenwerking van zijne hoedanigheden de geestigheid nabijkomen.

Ik geloof.... ik geloof, dat de heer J. de Meester te Hollandsch degelijk is om vlot geestig te kunnen zijn.

Marie Marx - Koning. Nacht-Silene.

Teekening en van S. Moulijn. Amsterdam, C.A.J. van Dishoeck, 1902. - Zonder eenig voorbehoud is Marie Marx - Koning de Hollandsche sprookjesschrijfster bij uitnemendheid.

Het is moeielijk te zeggen, wat hare sprookjes over het algemeen superieur doet zijn. Zeer diepzinnig, wijsgeerig zijn ze niet. Hare taal, die niet zelden verontreinigd wordt door het stelselmatig vormen van nieuwe woordkoppelingen, schenkt geen onvermengd genot. Hare fantasie is verre van grootsch.

Toch treffen hare sprookjes dadelijk, door eene soort van intieme gemeenzaamheid met de behandelde onderwerpen. Die gemeenzaamheid is, men voelt het onmiddellijk, echt, want ze vloeit niet slechts voort uit het klare begrip, maar ook uit het ontvankelijke gemoed. Hare sprookjes resulteeren uit de gelukkige vereeniging van verstandelijk inzicht en gevoelsdoorzicht.

Moraal is er natuurlijk in die sprookjes, maar die moraal riekt niet naar de lamp. Ze is niet de slotsom van het sprookje; ze is de gedweeë levensgezellin van het verhaal.

K.