Golfslag. Jaargang 2

Muziekkroniek

Tielman Susato's ‘Ierste Musyck Boexken’

Reeds dikwijls werd de vraag gesteld, hoe het komt dat de XVIde eeuw, zo rijk aan grote Nederlandse musici, ons zo weinig muziekdrukken naliet met Nederlands-talige werken.

Het antwoord hierop ligt tamelijk voor de hand. Eerst en vooral was de roem zelf van onze meesters er de oorzaak van. Want, gezocht als zij waren, verbleven zij meestal in het buitenland, waar zij aan hoven en kathedralen verbonden waren. En welke taal zouden zij daar anders gebruiken, voor de werken die zij aan hun beschermheren wilden opdragen, of een voudig weg ten gebruike van het volk schreven, welke anders dan de taal van die Prinsen of van dat volk zelf. Dit buiten het latijn, dat als taal van de Roomse kerk, voor de religieuze muziek gebruikt werd.

Maar ook hier in den lande werd ‘onze moeder sprake’ verwaarloosd. Zo ziet men hoe de Nederlanders zelfs hier in vreemde talen componeren, om zo hun werken niet de toegang af te snijden voor geheel Europa. Dit te meer ook daar het publiek van alhier, waarvoor zij schreven, bestond

[p. 448]

uit de meer gegoede standen, (meerendeels kooplui) die gewoonlijk min of meer vertrouwd waren met de talen onzer naburen. Vooral het Frans stond hier zeer in aanzien - maar dan weer bij adel en rijke poorterij - wat niet te verwonderen is, wijl de Franse kultuur reeds jaren over het oude Europa haar glorie uitstraalde.

Dezelfde redenen golden ook voor de muziekdrukkers. Misschien eerst en vooral nog voor hen. Want zij die zich de practische kant van de zaak aantrokken, moesten weten welke muziek zij het best aan de man konden brengen.

Bij dit alles nu is het merkwaardig de poging na te gaan die een Antwerps drukker: TIELMAN SUSATO deed, om dit euvel te weren en hoe hij daadwerkelijk de verdediging van zijn moedertaal ter harte nam. Het is in de opdracht van zijn ‘Ierste Musyck Boexken’, (de eerste uitgave met uitsluitend Nederlandse teksten) dat hij deze poging tot uitdrukking brengt. Wij geven deze merkwaardige voorrede in haar geheel weer:

Aen de gunstige liefhebbers der edelder Musycken, Thielman Susato.
‘Aleest so dat ick binnen corten iaren hertwaerts, diversche stucken van Musycken, als missen, moeteten ende sekere menichte van walschen liedekens (so eenen iegelycken wel kenlyck is) inden druck hebbe laten uutgaen, so is nochtans altoos myn sunderlinge voernemen geweest: de edele hemelsche konst der musycken in onser nederlantscher moeder talen, oock int licht te brengene, gelyck de selue in de latynsche, walsche ende intaliaensche sprake, seere bekendt ende in allen landen uut gebreydt is geworden. Ende om dit so eer so liever int werck te brengene, hebbic met grooter neersticheit tsamen ghebrocht de beste, de constichste uutgelesendste liedekens, by constighe meesters in onser moeder spraken gecomposeert: die my mogelyck syn geweest te gekrygene uuten welcken ick (achterlatende die duer oneerlycke woirden tot ondeugden verwecken mogen,) drye boexkens, in handen hebbe, daer af ick dit tegenwoirdich voer dierste ierst uutgeve, het tweede sal corst volgen, ende het derde daer na, daer inne niet syn en sal dan nieuwe pavanen, galiarden, basse dansen, ronden, allemagnien, totter tyt toe dat ick meer diergelycke constige stucken, in deser onser spracken ghestelt, gecrygen mach. Biddende hier omme allen ende eenen iegelycken van U, o ghy constighe geesten, tot musicale compositie lust hebbende dat ghy u somtyts begeven wilt uwe konste te thoonene in liedekens, of andere gelycken stucken in rime, oft prose, geestelyck oft veerlycke, op onse verseyde nederlandsche moeder tale, ende my die toe te schickene, om de selve tot uwer eeren ende gemeynen oirbore in allen landen duer den druck uutgebreydt te wordene mits scouwende alle oneerlycke ende onbetamelycke woorden, daar duere dese edele hemelsche konst veroneert ende jonge geesten bevleckt ende verargert mochten worden die (ter contrarien) daer duere tot deugdelycken exercitatien behoren geschickt te wordene, want Musica is een sunderlinge hemelsche gave van god geordineert, ende den menschen gegeven niet tot oneerlycken oft lichtveerdigen misbruycke. maar om hem voer danckelyck te lovene, ledicheit te schouwene, tyt te winnene, melancolie te veriagene, onlust te verdrivene, sware geesten te verlichtene, beroerde herten te verhuegene. En waeromme en soudemen dat voortane niet also wel met gelycker konst ende soeticheit in onser moeder spraken connen gedoen, alsmen tot nu toe in latynsche, walsche ende italiaensche sprake gedaen heeft? Is de const ende soeticheit even gelyck, waerom salmen die meer om deene dan om dander sprake wille verachten? Laet ons dan voortane alle neersticheyt doen, om onse vaderlandsche musycke, die niet van minder konst ende soeticheyt en is danandere, allomme int openbaer ende gemeyn gebruyck te brengene, gelyck andere tot nu toe gedaen hebben, hier mede syt gode alder konsten gevere bevolen. Tantwerpen.

Terecht schreef Van Riemsdijk hierover: ‘dit warme pleidooi van Susato voor het goed recht der Nederlandse taal en de wijze waarop hij zich uitlaat over ‘die edele en hemelsche konste’ der muziek bewijzen

[p. 449]

dat hier niet zozeer de uitgever dan wel de ware kunstenaar spreekt, die zijn kunstbroeders opwekt een nieuwe, tot nu toe weinig bewandelde weg, te volgen.’

Deze inleiding wekt door haar oorspronkelijkheid al dadelijk de belangstelling op voor de steller. Wie was Susato?

Over de afkomst van Tielman SUSATO, of van SOEST, is men het nog niet eens. De gegevens die men heeft leiden tot twee veronderstellingen; ofwel is hij van Soest, in Westfalen, ofwel, wat meer aangenomen wordt, van Keulen of omgeving. Voor het eerst in 1529 vinden wij hem in Antwerpen als muziekcopiist en stadsspeelman. Later werd hij drukker en zien wij hem geassocieerd met twee andere Antwerpse drukkers: Ter Bruggen en Van Vissenaecken. (Bij de opkomst der drukkunst, gingen vele calligraphen, graveerders, rubricators enz. naar dit nieuwe bedrijf over.) In 1543 treedt hij echter zelfstandig op met een uitgave. Susato ‘ein der bedeutendsten niederländischen Verleger’, (Commer) was de eerste in de Nederlanden die zich uitsluitend aan de muzikale typographie wijdde en ook de eerste die hier beweegbare karakters gebruikte. Deze waren bij hem van een aristocratische sierlijkheid, en naar zijn eigen woorden door hemzelf vervaardigd. Maar Susato was niet alleen een kundig muziekdrukker, hij was ook een verdienstelijk componist. Enkele zijner werken werden in vreemde verzamelingen opgenonem en Van Duyse aarzelt niet zijne bewerkingen van souterliedekens naast deze van CLEMENS non PAPA te stellen.

Verder weten wij zeer weinig over het leven van deze drukker uit de ‘Cromhorn’. - Zo heette het huis dat hij zich gebouwd had nabij het klooster der Recollecten, en waar hij zijn drukkerij had ondergebracht - Alleen dit nog. Hij moet waarschijnlijk eens verdacht geweest zijn van afvalligheid, want het archief van Antwerpen bevat een getuigenis van enkele notabelen, dat zij dikwijls met hem samen gedronken en gegeten hadden en in hem nooit een spoor van afvalligheid hadden bemerkt, maar integendeel hem altijd voor een gewetensvol christen hadden gehouden.

Zijn laatste uitgave verscheen 1561. Waarschijnlijk stierf hij kort daarop.

Wij hebben hier dus werkelijk te doen met een drukker-kunstenaar, en wel één die het goed meende met ‘het goed recht der Nederlandsche taal’. In zijn fierheid als drukker en als toondichter, voelde hij het gemis aan van Nederlandse liederboeken naast al de vreemdtalige, die het land overstroomden.

Deze uitgave van SUSATO,s ‘Musyck Boexkens’, verdient dan ook een dubbele lof: als een vaderlandse daad tegen de verwaarlozing zijner moedertaal, en om de inhoud zelf, de eigene, zeldzame liederen, ons in deze druk vergaard en bewaard gebleven. Zonder te spreken dan nog over de uitgave, die op zichzelf een kunstwerk is en haar plaats inneemt in de geschiedenis der Nederlandse drukkunst.

SUSATO heeft het gebracht tot elf boekjes. De eerste twee bevatten liederen van verschillende componisten uit de XVI de eeuw, waaronder vele anoniemen, in het derde, dat gans instrumentaal is, verzamelde hij allerhande dansen; het vierde tot het zevende zijn een uitgave van JACOBUS CLEMENS non PAPA's souterliedekens, vervolgd in het achtste tot het elfde boekje door de vierstemmig bewerkte psalmen van GHERARDUS MES, een discipel van CLEMENS.

Van deze laatste vier boekjes is ons, helaas, alleen de tenorpartij overgebleven, zodat wij nog slechts zeven boekjes overhouden. Het enige volledige exemplaar hiervan bezit de Preuszische Staatsbibliothek te Berlijn.

De souterliedekens of psalmen (153 in getal) van CLEMENS, beslaan dus het vierde tot het zevende boekje. Zij behoren, zegt Fr. Commer ‘zu den interessantesten Erscheinungen der Niederländischen Schule’. Het zijn drie stemmige bewerkingen van profane volksliederen, waar de tekst door psalmen werd vervangen. WILLEM VAN ZUYLEN, de vertaler der psalmen en eerste verspreider van de éénstemmige souter, (gedrukt bij SIMON COCK te Antwerpen in 1540) beoogde hiermee het zanglustige volk de wereldse, soms al te losbandige, liederen te ontfutselen en te vervangen door stichtende psalmrijmen. Deze methode was zeer psychologisch

[p. 450]

en slaagde dan ook volkomen, ondanks de onverschillige en afwijzende houding der kerkelijke overheden. De populariteit die de oude gekende ‘voisen’ hadden, sloeg over op deze souterliedekens. Van de bijval die zij hadden bij de hervormden, getuigde MARCUS VAERNEWIJCK ‘dees psalmgesanghen (gesonghen met partijen) bevielen de lieden vander nieuwer religie zoowel, dat zij die met hoopen van II of III hondert werden synghende tsavonts up diveersche straten ende steghen vander stadt (Gent).’

Het is waarschijnlijk na de dood van CLEMENS dat SUSATO deze liederen in handen vielen. Hij zelf heeft de enkele, een tiental, ontbrekende psalmen, meesterlijk bijgewerkt.

Het derde boekje brengt ons dan instrumentale dansen (1). Al dadelijk merken wij aan de vreemde titels als: ‘pavanen, galiarden, basse dansen; ronden, allemaignen’ dat SUSATO hier, in weerwil van zijn bovengeciteerde inleiding, verplicht was toegevingen te doen in zake de aard zijner muziek. Te meer daar het niet alleen titels betreft, maar ook wijl de melodieën, (want het zijn meestal bewerkingen van bestaande wijzen) van uitheemse oorsprong zijn. Het merendeel zijn Franse, dan enkele Italiaanse en tenslotte weinig Nederlandse volkswijzen. (O.a. is er een pavane op het gekende ‘gequetst ben ic van binnen’.)

Ook dit boekje was het eerste in zijn soort dat in de Nederlanden verscheen.

Het meest belang hebben echter de eerste twee boekjes. Het zijn samen 57 vierstemmige liederen die zowel om hun teksten als om hun muziek een onschatbare waarde hebben. Alleen al zijn deze verzamelingen een belangrijk studiemateriaal voor het volkslied dat de kern uitmaakt van deze composities. Zij bieden ons menig werk van meesters, van wie wij - als van een BASTON, of JAN BELLE - verder zo goed als niets weten, maar die zich in deze enkele bladzijden openbaren als werkelijke grootmeesters van het lied.

Deze liederen laten ons toe een kijk te werpen op ons volk uit het midden der XVIde eeuw. Tegenover de zeer mooie chansons die hier ont stonden en die meer onze hogere standen illustreren, met hun hoofsheid en hun gecultiveerde gevoelens, horen wij hier het volk in zijn eigen taal. Zij zijn als een kleurig tafereel van Breughel.

En waar hadden zij geen lied voor?

Wij vinden er geestelijke liederen, waarin ons een nog bijna geestelijke vroomheid treft, ook moraliserende liederen, zo kenschetsend voor die tijd. Maar het scherpst getekend - en ook wel het helst gekleurd - staat ons volk in de vele minneliederen, de Mei-, feest-, gilde- en drinkliederen. Het is wel eigenaardig, dat veruit het grootste deel der minnelyriek zingt over minneleed. Wat een enige gelegenheid hebben wij hier om onze volksziel te beluisteren. Van ‘amoureuse’ samenspraken, van ‘lustighe’ volksvermaken met ‘meiboomhalen, tonnestecken, sweertdansen, papegoischieten, avonspelen, vastenavonspelen’ enz., van boertige gildetaferelen en drinkgelagen, van dit al horen wij hier zingen.

Weliswaar speuren wij bij het lezen der verzen hoe hier en daar reeds het pronkerige en etiquette-achtige der rederijkers binnensloop, maar deze poëzie is met zo een spontane en heerlijk-warme muziek overspoeld, dat wij dit bij een uitvoering nauwelijks merken. Ook was het niet onnodig van SUSATO om te waarschuwen tegen de liederen ‘die doer oneerlycke woirden tot ondeugden verwecken mogen’, want ondanks zijn censuur, vinden wij er teksten wier vrijmoedigheid zeker met onze tijdsgeest niet meer zouden passen.

Ons rest nu nog te antwoorden op de vraag: is SUSATO's opzet gelukt en heeft zijn voorbeeld navolgers gevonden?

Met deze vraag komen wij terug bij ons begin, en liet feit dat wij tenslotte maar weinig Nederlandse liederen bezitten, is er het afdoende antwoord op. Buiten TIELMAN 's elf ‘Musyck Boexkens’, zijn er slechts twee uitgaven van Nederlandse composities verschenen, nml.: in 1554 ‘Dat ierste Boeck vanden Nieuwe Duytsche Liedekens’ bij ‘JACOP BAETHEN tot Maestricht’, en in 1572 ‘Een Duytsch Musyck Boeck’ te Loven

[p. 451]

bij P. PHALESIUS. Er zouden dus dertien Nederlandse meerstemmige liederboeken (naast 91 Franse) verschenen zijn in de XVIde eeuw! Er werden er verder nog gevonden in verzamelingen samen met andere werken. Dr. Lenaerts die over het ‘Nederlandse Polyphonies Lied’ een uitgebreide studie schreef, vermeldt in het geheel 164 liederen. Quantitatief is het dus zeer arm.

Dit doet niets af van de verdienste van deze ‘Vaderlandse uitgever’. Integendeel, deze komt er te meer door uit.

Onze grote meesters, een LASSUS, DE MONTE, WILLAERT, JOSQUIN, OCKEGHEM enz. - de rei is lang - hebben alleen gecomponeerd op vreemde teksten: in 't Latijn, Frans, Italiaans, Duits; en juist dit feit - dat wij enerzijds betreuren - is voor ons van groot nut geweest. Zij hebben onze muziek over de grenzen gedragen, zij hebben in de muziekgeschiedenis hun tijd tot ‘de eeuw der Nederlanden’ gemaakt. Deze composities zouden nooit de roem hebben gekend die zij nu verwierven, waren zij op Nederlandse woorden geschreven geweest. Maar daarom zijn ons de weinige werken in onze moedertaal dan ook dubbel duurbaar. Uit de grote verscheidenheid van ons muzikaal erfdeel, heeft deze muziek voor ons een bizondere aantrekkelijkheid, omdat zij ons niet alleen eigen klanken en melodieën schenkt, maar ook wijl zij met onze eigen woorden en beelden onze ziel ontroert.

Dit had SUSATO begrepen.

Als zakenman wist hij zeer goed dat het voordeliger was b.v, chansons te drukken. Hij zelf had reeds 13 ‘Livres de chansons’ bezorgd, uitgaven die min Frankrijk met deze der grote Franse uitgevers gingen concurreren. Maar hij, voor wie de muziek bestemd was om ‘God voer al danckelyck te lovene’, hij wist dat er maar één taal was waarin wij dat volledig kunnen, een taal ‘niet van minder konst ende soeticheyt danandere: onse moeder sprake’.

K.R. DRUWE.