Golfslag. Jaargang 2

[p. 182]

Critisch cahier
Poëziekroniek

Maria Sibylla Merian

Met een onverholen leedvermaak heeft Albert Westerlinck (S.J.) in Dietsche Warande en Belfort, Mei '47, geconstateerd dat door de banbliksems die zijn collega-jezuïet Creyghton uitsprak over de ‘verdwaalde voetreiziger’ Bertus Aafjes, de naam en de faam van deze laatste zodanig verbreid werd, ‘dat een complot van twintig bevoegde en wierookzwaaiende critici hem niet de roem had kunnen schenken die pater Creyghton hem met één formidabelen trompetstoot bezorgde’.

Wil Westerlinck hier alleen maar vaststellen dat het moreel-afkeurend advies van een priester méér reklame voor het afgekeurde is dan alle oden der goedkeurende leken samen? In alle geval Westerlinck 's oogpunt is ons niet helemaal duidelijk, maar toch kunnen wij niet nalaten even stil te staan bij het pijnlijke feit dat een priester het dus nodig acht, openbaar de toch eerlijk gemeende woorden van een ander priester zodanig in te kleden, dat noch het prestige van de katholieke kritiek, noch het persoonlijk prestige er kan door gediend worden.

Westerlinck blijkt een vurig bewonderaar van Aafjes te worden. Wel spijt het hem dat Aafjes meestal niet ‘diep’ genoeg gaat, doch alles bij elkaar genomen beschikt Aafjes naar Westerlinck's schrijven over ‘een meesterlijke vormkracht’, ‘een kristalheldere en oorspronkelijke natuurvisie’. Kortom Maria Sibylla Merian is ‘een juweeltje’ van zuivere lyriek’.

Het is aan de hand van deze Westerlinckse uitlatingen dat wij onze beschouwingen opbouwen. (Wij laten overigens Westerlinck's pro deo buiten beschouwing, waarmee hij de katholiciteit van Bertus Aafjes gaat bewijzen. Zulke bewijsvoeringen vinden wij onnodig. Het is per slot van rekening Westerlinck niet, die Aafjes' katholiek-zijn moet komen bewijzen Aafjes moet dat zelf kunnen. - Daarenboven vinden wij die inspanning verdacht. Wil Westerlinck hiermede een ‘nieuwe grote’ recruteren voor de katholieke literatuur? Wij hopen dat de katholieke rangen op andere wijzen van groten zal voorzien blijven. Aafjes hoort er dan wellicht bij, maar dan uit vrije beweging en uit hoofde van zijn uitgesproken Roomse ethica.)

Maria Sibylla Merian bevestigt volkomen onze mening over Aafjes' voetreis.

Wanneer wij de evolutie der Noord Nederlandse poëzie der laatste 150 jaar overschouwen, vertrekkend van Tollens-Bilderdijk tot Willem Kloos en vervolgens via Leopold tot Hendrik Marsman om tenslotte bij Bertus Aafjes te belanden, dan staat het onomstotelijk vast dat Aafjes teruggrijpt naar de populaire Tollens- en Bilderdijk poëzie.

En wij hebben het hier allereerst dan over het genre van Aafjes' werk. Zowel de Voetreis naar Rome als Sibylla Merian is louter verhalende poëzie; gelijk ook de overwintering op Nova Zembla louter verhalende poëzie is. Aafjes smukt zijn verhaal weliswaar meer op - hiervoor puttend uit Nyhoff's en Engelman's arsenaal -. Aafjes strooit op tijd wat rozen, pauweveren en parfum. Desondanks blijft hij een Tollens-zoon, maar dan eentje met charmante, bevallige manieren.

Tweedens kan deze Tollens-Aafjes stelling vaak gestaafd worden door de taal van Aafjes zelf. Wij kunnen de onnodige archaïsmen naar hartelust uit Sibylla Merian putten. Om er slechts enkele te noemen:

En op het erf der boerenhoeve
Hoort men den haan zijn kracht beproeven
De broze borstkas trilt ontzet,
maar prachtig schatert de trompet.

[p. 183]

 

De zomer en zijn lieve lust

 

Nopen het land tot zoete rust (bl. 13)

Hun stemmen doen haar plotseling blozen,
En 't hart een oogwenk sneller slaan. (bl. 14)

De zephyr fronst de zilvren slooten. (bl. 18)

Dit zijn geen versregels uit de ganzeveer van Tollens, zij komen ‘kersvers’ uit de vulpen van Aafjes.

Dit alles wil niet zeggen dat wij Tollens, in zijn tijd beschouwd, niet waarderen zouden, integendeel. Doch dat 125 jaar later Bertus Aafjes nog met zulke zaken opgeld kan maken vinden wij karakteristiek voor de Noord Nederlander. Het bewijst tevens dat, ondanks de uitzonderingen van de werkelijke groten als Kloos, Leopold, Marsman, Adriaan Roland Holst en zelfs Gerrit Achterberg, de doorsnee Hollander, van deze laatsten niet begrijpend, nog steeds in de Tollens- en Bilderdijktraditie wortelt. (Het flagrante voorbeeld hiervoor is Mozes Mok met zijn epische dichtwerken, terwijl ook Anton van Duinkerken als typische Hollandse retrozijn mag vermeld worden).

Dit is onze eerste aanmerking op de ‘meesterlijke vormkracht’ waarmee ‘dit juweeltje van zuivere lyriek’, zoals Westerlinck zegt is samengesteld.

Secundo zijn wij in de loop van het verswerk op regels gestuit, waarvan de uitspraak elke normale tong in verlegenheid brengt. Wij citeren.

Schoonheid sloeg slechts in ons 't alarm (bl. 18)

Al wat zij dien dag heeft ontdekt (bl. 27)

en de ook door Westerlinck reeds gewraakte regel:

Doch daarvan is hier niet de rede. (bl. 29)

Hierbij komen nog de voor een ‘virtuose zanger’ onverklaarbare rhythmehiaten (bl. 5, 18, 27, 28 enz.) als mede de talrijke cliché-beelden die Aafjes zonder blikken en blozen overneemt (b.v. ‘de lasso's der grachten’ dat reeds bij Marsman voorkomt en tevens in de Voetreis naar Rome. Of het Lutherse beeld ‘gelijk een vaste burcht van God’ bl. 17).

Aafjes heeft in Sibylla Merian slechts hoogst zelden zijn gracieuse zwier uit de Voetreis te pakken. Slechts hier en daar gelukt hij er in een korte flits te geven, voornamelijk gebeurt dit dan daar waar hij zich zet aan de minucieuse beschrijving van het détail. Hier horen wij soms de precieuse kleinkunstenaar, de enthousiaste copiïst der natuur. Hoor b.v. hoe hij een vlieg beschrijft:

Twee wonderlijk roode oogen.
Zijn groen jacket vonkt in de zon
hij draagt een zwarte pantalon,
en drie paar gele kousenvoeten.
Zooiets zou men schilderen moeten...

maar dan valt het vers weer met deze laatste regel. Tevens onderlijnen wij nog eens Aafjes' overvloedig gebruik van franse woorden, een gebruik dat de Hollander typeert en vaak lachwekkend klinkt. Wij willen niet verder gaan.

Waar Creyghton de Voetreis naar Rome om ethische redenen wraakte, daar hebben wij het thans (en wij deden dit ook voor de Voetreis) nodig geacht even Aafjes' vorm en stijl aan de tand te voelen. Aafjes' werk en vooral nu Sibylla Merian doet ons te sterk aan handige assimilatie en compilatie denken om zulks onverlet te laten. Vooral waar wij zien dat ook Westerlinck zich door Aafjes' sporadische flitsen ontwapenen laat.

Adriaan De ROOVER.

[p. 184]

Drie religieuze Dichters - drie Generaties.

Naar aanleiding van:

GERY HELDERENBERG:	De goddelijke Harpenaar. Uitg. De Sikkel, Antw. 1947	65 fr.
ALBE:	Vanden Rike der Ghelieven. nummer 4 van de Reeks Mens en Muze Uitg. De Brug, Antw. 1947	40 fr.
FRANK MEYLAND:	Mors et Vita. nummer 3 van de Reeks Mens en Muze Uitg. De Brug, Antw. 1947	40 fr.

Wij hebben hier dus toevallig drie verschillende generaties bijeengekregen. En wat de zaak opvallend maakt, drie dichters die wij geestelijk verwant kunnen noemen Helderenberg (° 1891), Albe (° 1902) en Meyland (° 1920) leggen een sterke religieuze sfeer in hun verzen. De confrontatie God - mens vormt bij alle drie de grote inspiratiekern.

Het sterkst - we zouden haast zeggen het opzettelijkst - is dit waar in het werk van priester-dichter Gerv Helderenberg.

Als Vlaanderen is er wel geen land meer waar zoveel priesters de muze omhelzen. Het is begonnen met de grote en onvolprezen Guido Gezelle, en sindsdien werd het een onafgebroken rij van priester-dichters; met de onvermijdelijke graduatie die ons groten als Cyriel Verschaeve schonk, maar die ons anderzijds ook met argeloze rijmliefhebbers als Basiel de Craene bedacht.

Gery Helderenberg, die reeds heel wat bundels op zijn actief heeft, werd eens samen met Jan Hammenecker de vernieuwer van de godsdienstige lyriek in Vlaanderen genoemd. Wie de eerste verzen van Helderenberg leest (o.a. in Vlaamsche Arbeid 1912) en hier denken wij b.v. aan versregel als:

o roze, roze' aroomend roode zomerroze.

en deze vergelijkt met de gedichten uit de recente ‘Tobias’ (de beste bundel die G.H. tot op heden gaf) kan van een gunstige evolutie spreken. Toch blijft er ons iets in die poëzie storen. Een zekere geforceerdheid - een gebrek wellicht aan spontaneïteit - die vooral dan alle religieuse poëzie minder aanvaardbaar maakt. Wij hebben slechts de eenvoud van Gezelle te noemen, of de frisheid van Jacques Schreurs, of de naïeve vroomheid van Ruth Schaumann om de werkelijke kracht van de godslyriek geïllustreerd te zien.

Opvallend bij Helderenberg (o.a. zeer sterk nog in ‘Het Aambeeld’) was het veelvuldig weglaten van het lidwoord, waardoor de tonatie van de zin een zekere stroefheid kreeg. Aan dit euvel is na ‘Polyptiek’ grotendeels tegemoetgekomen. De gewrongenheid van de zinsbouw heeft Helderenberg daarentegen nog niet kunnen overwinnen. Reeds Marnix Gijsen wees op die ‘onhandigheid’. Helderenberg mist de luciditeit van een Adriaan Roland Holst om uit dit genre de nodige voordelen te halen. Het blijft bij G.H. een nodeloze verzwaring, die de grenzen der verstaanbaarheid bijna overschrijdt, zoals b.v.:

Wat heeft een dag lavendel en jasmijn
dit hart verbrokkeld, 't uitspansel ontkleurd
dat hij fijn voelde hoe de schuwe schijn
der zon afgleed langs zijn gelaat? (bl. 8).

of die het vers bepaald stuntelig maakt o.a.:

Of, priester, hij ook wuivend in dien stoet
eens opstapt? (bl. 34)

[p. 185]

Hiermede hebben wij uit Helderenberg's laatste bundel ‘De goddelijke Harpenaar’ geciteerd. Deze verzen staan niet op het peil van de Tobiasbundel. Zij missen de ‘natuurlijke adem der taal’ zou Donker zeggen. De Hoofdcyclus (‘Mysterium Fidei’) bevat een reeks verzen die de liturgische gang van het H. Misoffer interpreteren. Helderenberg doet dit op barokke wijze (cfr. het beeld van de Confiteor-biddende Priester uit ‘Quare tristis es anima mea’). De dichter weet aldus naar de Consecratie toe niet de nodige climax te leggen (zoals dit in het H. Misoffer wél gebeurt). Als beste verzen mogen wij echter noemen: ‘Lavabo inter innocentes’, ‘Memento Defunctorum’ en vooral ‘Ad communionem Fidelium’. Terwijl verschillende strofen uit ‘Suscipe Sancte Pater’ onmogelijk genietbaar zijn met versregels als:

hij perst ten beker uit de zure druif.

Wat de twee lange gedichten betreft die de bundel respectievelijk openen en sluiten, zij verliezen in hun overdaad te zeer hun pointe om te kunnen boeien. Alles bij elkaar genomen houden wij ons nog steeds bij enkele verzen uit: ‘De Smeltkroes’ en zoals gezegd bij de bundel ‘Tobias’.

Wij zien de godsdienstige lyriek kernachtiger dan Helderenberg deze doorgaans schrijft.

In dit opzicht heeft de dichter Albe met ‘Paradijsvogel’ en ‘Cherubijn en Mensch’ treffender accenten weten te vinden.

Sinds zijn laatste bundel ‘De Stem van Rama’ zijn zowat vier jaar verlopen zonder dat Albe, die anders regelmatig zijn dichtbundel afleverde, poëtisch van zich nog heeft laten horen. Een dergelijk respijt kan heilzaam werken al ligt de oorzaak van het stilzwijgen somtijds buiten de dichter om.

In het licht der laatste evenementen wint Albe's jongste publicatie ‘Vanden Rike der Ghelieven’ dan ook aan aantrekkingskracht. Onder ‘'t luidloos ruisen der miljoenen bladers’ van het Groenendaalse woud, in de wijdingsvolle sfeer van Ruusbroec's pleisterplaats, wil Albe de normen voor het verdwaasde mensdom hervinden.

Uit deze sonnetten spreekt thans sterker dan ooit zijn gelouterd ascetisme, dat de lyrische jubel wellicht verstilt, maar anderzijds het vers aan realisme winnen doet:

Op deze vlucht ben ik het woord, dat hijgt,
dat zingt en zucht, dat klaagt en steent en mort.

Heel het eerste gedeelte van de bundel (‘Vanden Rike der Ghelieven’) ademt die geest van evenwichtigheid, die grote rust van hem die het aardse leven slechts als een kort oponthoud ziet, dat rotsvaste vertrouwen in de christelijke eschatologie.

Ik haat u niet, o dood, daag u niet uit
om 't dwaas behoud van wat ik leven waan.

Door dit geloof gevoed klinkt Albe's stem soms bitter om de loszinnigheid van ons verblinde ras.

Ik ben de loot van een verdwaasd geslacht
dat kwijlt van lomen angst en zuren haat
zijn blinde lusten viert in het kwadraat...

Wijl het vers een dringende smeekbede tot God wordt voor allen die verstoten en bespogen worden:

Mijn God...
verleen dit ras uw duldend mild beraad
.........
en steun den tengren schouder van het kind,
dat onder de aardse maledijding wankt...

‘Vanden Rike der Ghelieve’ sluit met een zevental verzen ‘De zeven klachten van den Bruidegom’. In hun geheel is deze cyclus poëtisch de gaafste van de twee. Waar Albe in de eerste helft door de versbouw

[p. 186]

- in casu het sonnet - enkele malen gedwongen wordt de losse zwier van het lyrische verswerk prijs te geven, maar hierbij gelukkig nog op een degelijke ‘stielvaardigheid’ kan beroep doen, daar vormen ‘De zeven Klachten van den Bruidegom’ een sterk homogeen geheel. Terwijl het vers ‘Treed uit den rei, mijn bruid’ met de prachtige slotstrofe:

Ontbind uw haren, bruid, en dans den rei,
treed uit uzelf met al uw dartele zinnen,
doch hoor de klacht, die ik u staag belij:
dans, dans uw Bruidegom uw hoogste minne.

tot een der beste gedichten der laatste jaren mag gerekend worden.

Wat Frank Meyland, de jongste van het drietal betreft, zijn poëzie uit ‘Mors et Vita’ bezit nog niet de intensiteit die Albe in zijn beste verzen weet te leggen. Maar anderzijds bezit Meyland een fijne gevoelige taaltoets, die hem vrijwaart van pathos en tranerigheid, die het genre poëzie dat Meyland schrijft in vele gevallen komen ontsieren.

In zijn essaybundel ‘Lier en Lancet’ maakte Simon Vestdijk onderscheid tussen dichters van het geheugen en dichters van de herinnering (blz. 395). De eersten, zegt Vestdijk, objectiveren en komen aldus tot het epische verswerk, de tweeden transponeren en schrijven lyriek. Dit proces zal dan ook A. Westerlinck bij de poëzie van Jan Vercammen ontleden (Luister naar die Stem blz. 160) en hierbij opmerken: ‘De cyclus, dien hij aan het doode kindje Eric wijdt, is niet uit directe beleving, maar uit herinnering geboren...... Zijn gepoëtiseerde herinnering aan het knaapje Eric staat niet op het directe plan der werkelijkheid, zij werd getransfigureerd in de ‘individueele innerlijke wereld’ van zijn droom. Zij is ontgroeid aan een kenmerkende drang naar verinnerlijking in eenzaamheid...’

Ook Frank Meyland behoort tot dit soort dichters. Zijn Terzinen en In Memoriamverzen zijn slechts de subtiele ‘transfiguraties’ van het voorbije leven. En zoals in zijn motto staat:

o mijn herinneringen
uw vreugden zijn geteld.

ligt over deze herinneringspoëzie een stille weemoedige glans, ver van alle bitterheid; want uiteindelijk blijven wij toch ‘de gevangenen van God’

Meyland is op weg een der zuiverste dichters van de doodsgedachte te worden - een genre dat slechts weinigen met geluk vertolken mogen -. Sinds zijn debuut diept hij zijn sferische poëzie staag en haast onmerkbaar uit; wat hem weldra in staat moet stellen zich definitief te plaatsen.

Adriaan De ROOVER.