Golfslag. Jaargang 2

[p. 76]

De glasschilderkunst.

‘Er zijn twee vormen van schilderkunst, een die het zonlicht met zijn spel van licht en schaduw imiteert en daarbij een illusie tracht te wekken van de volledige, tot diepte gevormde ruimte; en daarnaast een andere vorm, die terwijl hij het natuurlijke daglicht opvangt en het aanwendt voor eigen doeleinden, welke niet die van de natuur zijn, en leven wekt in een plat vlak, en wel op zodanige wijze, dat men kan zeggen dat deze vorm van schilderkunst het oorspronkelijk licht zowel toepast als gestalte geeft.’ Aldus ongeveer de woorden van de grote Franse kunsthistoricus Henri Focillon in ‘Art d'Occident. L'age roman et gothique.’

Hiermede legt Focillon aanstonds de nadruk op het monumentale anti-naturalistische karakter der romaanse en vroeg-gothische gebrandschilderde ramen, waarmede dan tevens het transcendentaal-expressief karakter dezer soort glasschilderkunst is aangegeven.

Wanneer wij echter de evolutie willen nagaan welke 't gebrandschilderde glas-in-loodraam in de loop van de geschiedenis heeft ondergaan, lijkt het ons het beste eerst even de oudste geschiedschrijvers te raadplegen om te weten wat deze ons mededelen over het ontstaan van de glasmaterie zelf.

Plinius weet hierover het volgende:

‘Salpeterkooplieden die door Phoenicië reisden sloegen hun kamp op aan de rivier Belos, en om vlees te braden plaatsten zij brokken salpeter, bij gebrek aan stenen, onder hun ketels. De salpeter smolt in de vuurgloed samen met het oeverzand, en werd een lichte en doorschijnende vloeiende massa, die stolde en de eerste idee wekte tot ‘glasfabricage’. Dezelfde geschiedschrijver verhaalt verder ‘dat Sidon de eerste stad was, beroemd om haar “glasfabrieken” en dat men te Rome onder Tiberius begon glas te maken. Onder Nero kwamen schalen en vazen van witglas in de mode. Ze waren van Alexandrijnse herkomst en haast onbetaalbaar’.

Aristophanes spreekt in een zijner blijspelen over geslepen lenzen: ‘Als ik (Strepsiades) met die steen aan den kant van de zon ging staan flink ver van den griffier vandaan, dan zou ik terwijl hij het vonnis neerschrijft al de was laten smelten waarin de letters gegrift zijn’.

De glasindustrie is een specifiek Europese nijverheid, wier bloei gelijke tred houdt met de ontwikkeling der Westerse kultuur. Sinds de V^e en VI^e eeuw raakte het glas in gebruik om de ramen der kerken dicht te dekken. De versiering was uiterst sober en bestond uit een grove aaneenvoeging van glasscherven in houten of stenen roosters. De Aya-Sophia-moskee bezit nog zulke roosvensters, met min of meer gekleurde glazen.

Het is merkwaardig echter dat juist de Westerse kunstenaar zich zo sterk tot de bewerking van 't glas voelde aangetrokken. 't Zullen de Westerse kunstenaars zijn die het eerst overgingen tot het beschilderen van de glasscherven. Rappert van St. Gallen rekent tot de oudste geschilderde ramen deze van de Franse Münsterkirche te Zürich (±871-876). Dan volgen de ramen te Zurzach 916-926, (van deze is 't echter niet zeker dat zij geschilderd waren). Het oudste nog bestaande geschilderd raamstuk dateert van om-

[p. 77]

streeks 1000 en wordt toegeschreven aan de monnik Werner die deze kunst beoefende in de Abdij van Tegernsee in Beieren. Zo vinden wij in de geschriften van Abt Jozbert (982-1001) te Tegernsee vermelding van een dankbrief aan een zekere graaf Arnold, die geschilderde ramen had geschonken. De zon bestraalt de vloer van de kerk, zegt Jozbert, ‘per dis coloria picturarum vitra’.

De Benedictijner monnik Theophilus (11-12 eeuw) heeft uitvoerige beschrijvingen nagelaten over de techniek van het schilderen en branden, hetgeen doet uitschijnen dat dit bedrijf meer en meer aan belangrijkheid won. De Benedictijnermonniken mogen we dan ook als de eerste glasschilders beschouwen. Zij hebben door hun experimenten de bloei der middeleeuwse glasschilderkunst ontegensprekelijk sterk in de hand gewerkt. Immers er dient hier vooral gewezen te worden op het feit dat er gedurende een lange tijdspanne een intense en stille voorbereiding nodig moet geweest zijn, om de middeleeuwse glazeniers toe te laten in zo'n kort tijdsbestek plots die hoogte en perfectie te bereiken, welke nadien nooit meer geëvenaard is.

Omtrent het vervaardigen van gekleurd glas zijn dan ook heel wat legenden en verhalen ontstaan.

Uit Joep Nicolas' werk ‘Wij glazeniers’ citeren wij hier b.v. het volgende: ‘...Zo deed men den monnik Theophilus geloven dat men met rook van hout, glas geel kon krijgen!... Men deed het voorkomen alsof diverse kleuren bereikt werden door edelgesteenten fijn te wrijven en in de glasmassa te mengen... We zien den Abt Lugerius, die de ramen in de abdij van Saint-Denis liet maken in extase raken over de geweldige hoeveelheden saphier die gevijzeld werden om azuurblauw te maken!!’

Hieraan ligt waarschijnlijk een kleine verwarring ten grondslag, aldus Joep Nicolas. De middeleeuwse gangbare naam voor cobalt is nl. saffre en het is toch door middel van cobalt-oxyde dat het blauwe glas in al zijn variaties gemaakt werd.

De middeleeuwse glazeniers beschikten slechts over een zeer kleine kleurenkeuze, zij verwerkten deze echter zodanig dat zij de suggestie wekten van een grote verscheidenheid. Ontelbare variaties werden gemaakt met blauw, rood, groen en geel, de enige kleuren die toendertijd bestonden. Aldus kan bij benadering een gedacht worden gevormd, wat al moeite, tijd en behendigheid er nodig waren om tot de middeleeuwse meesterwerken der glasschilderkunst te komen.

In 't kort laten wij hier daarom de behandeling volgen die 'n gebrandschilderd raam in die tijd, en heden ten dage nog, moet ondergaan, alvorens het in staat is een kerk te versieren.

Zoals gezegd kon de middeleeuwse glasschilder slechts van een zeer sobere discotheek glas gebruik maken. Dit glas nu werd bewaard in korven, de gebruikelijke middeleeuwse verpakkingsmethode van glas.

De ontwerper maakte zijn tekening (carton) op een met krijtpap ingesmeerde plank. Met zwarte verf penseelde hij hierop de tekening plus de combinatie der loodverbindingen. Vervolgens werden over die tekening heen de verschillende stukken glas gerangschikt en met een gloeiend stuk ijzer in de gewenste vorm gesneden. Het spreekt vanzelf dat met deze snij-methode vele onnodige

[p. 78]

‘stukken’ gemaakt werden en dat men gedwongen was zeer eenvoudige loodverdelingen te gebruiken. De oneffen snijkanten van het glas werden dan bijgewerkt met een gruisijzer of krikkeltang (een soort nijptang die echter niet sluit).

Eenmaal het gehele raam gesneden werden de stukken als een leg-puzzle op de getekende vlakken gelegd. De glazenier kon dan beginnen met de contouren en hoofdlijnen der figuren in glasverf over te schilderen. Deze verf moest één dag drogen, waarna het gehele glasraam bedekt werd met eenzelfde glasverf in verdunde toesand; alsdan werden de lichte partijen weggekrast en de schaduwzijden bleven behouden.

Dan kwam het branden. Dit geschiedde in een moffeloven, hermetisch gesloten, op 'n klein gat na, dat diende voor de uitwaseming. Het geheel was omgeven door een stenen mantel, zodat het eronder gestookte houtvuur geheel om de moffel heen kon spelen en deze gelijkmatig kon verhitten. Na het branden werden alle scherven nogmaals op de tekening gelegd en nu kon men met het in-lood-zetten beginnen. Paneel na paneel werd zo in elkaar gepast, tot dat eindelijk het glasraam kant en klaar naar het kerkgebouw kon.

Het is merkwaardig, doch tot op heden is er in die 13^e eeuwse bewerking praktisch geen verandering gekomen. Wel zijn er technische verbeteringen te noemen, o.a. het vervangen van de moffeloven door een electrisch vuur of een gasoven en b.v. het snijden van het glas. Doch dit alles heeft niets veranderd aan de essentiële behandeling van een glasraam.

Integendeel, ondanks de technische perfectie kan veeleer op een artistieke achteruitgang gewezen worden.

Zo was het in de 14^e eeuw mogelijk geworden grotere stukken gekleurd glas te maken. De glazenier achtte dit een voordeel en bezigde voortaan zo groot mogelijke platen kleurglas. Meer en meer kwamen ook geel en wit glas in gebruik, waardoor de ramen echter hoe langer hoe meer verbleekte bij die der 13^e eeuw.

De vorderingen in de glasfabricatie waren dus voorlopig nadelig voor het decoratief aspect der ramen. Zij werden voor de glasschilderkunst pas van waarde toen de kunst van het modelleren in de grisaille (glasverf), het schaduwen en clair-obscur schilderen gebruik begonnen te maken van de grote glasvlakken.

De grote ontdekking in de 14^e eeuw is deze van het zilvergeel geweest. In ‘Wij glazeniers’ lezen wij hierover volgende anecdote: ‘Bij het leggen der glasscherven op de ovenplaat was een zilveren knoop van de glazeniersjas per ongeluk losgeraakt en ongemerkt terecht gekomen op het glas. De oven werd gestookt en bij het uihalen ervan ondekte men een prachtige gele kleur op het glas, daar waar de knoop gelegen had!!’

Het zilvergeel is een zeer mooie kleurstof die na het branden een heel ijle neerslag op het glas achterlaat. Voortaan werd het verkregen door fijn zilverpoeder in een hermetisch gesloten smeltkroes met zwavel vermengd te verhitten, waarna deze substantie met gele klei vermengd werd. Na het stoken liet de aarde zich van het glas afwrijven, terwijl het zilver zijn transparante gele neerslag achterliet. Deze nieuwigheid maakte grote opgang. Het was het eerste middel om een overgang van de ene kleur naar de an-

[p. 79]

dere te bereiken zonder deze door een loodstreep van elkaar af te scheiden. Men mag aannemen dat het zilvergeel de mode der grisaille-decoratie op wit glas in de hand heeft gewerkt.

Het oudste bekende grisaille-raam met menselijke figuren, vinden wij te Chartres, gedateerd 1329. Nu volgen er een hele reeks ontdekkingen.

Na het zilver-geel grisaille begon men dit ook voor andere kleuren te beproeven. Het rood kwam hiervoor het eerst in aanmerking. De rode glasscherf bestond uit twee lagen, een lichte groenige of geelachtige waaroverheen 'n dunne laag rood werd gelegd. Dit was noodzakelijk wijl het zuivere rood zo intens van kleur was, dat het volkomen ontransparant bleek. Nu begon men in de 14^e eeuw de rode laag meer of min met een slijpsteen te verwijderen. Zo werd de mogelijkheid geschapen in éénzelfde stuk glas lichtere en donkerder overgangen van rood te verkrijgen. Het spreekt vanzelf dat men aldus ook de andere kleuren begon te bewerken en dat het oude principe van een volkomen door het lood begrensde kleurschakering, het zg. streng mozaikachtige, volkomen werd prijsgegeven. Het schilderachtige element deed nu algauw zijn intrede in de glasschilderunst.

In de XV^e eeuwse ramen wordt de tekening aanmerkelijk beter. De invloed der Italiaanse Renaissance doet zich voelen, en de bloei der schilderkunst wekt de lust op ook in de glasramen een volledige vormenspraak te verwezenlijken. Al de voordelen van de nieuwe beeldingswijze wegen echter niet op tegen de prijsgegeven kwaliteiten der 13^e-eeuwse kunst.

Het religieuse sentiment der 13^e eeuwse ramen maakt plaats voor een burgerlijke pronkzucht. De totale aanblik der ramen lijdt onder een overladenheid. Een der grootste nieuwigheden was echter de ontdekking van de vleeskleur. Deze opgelegde en ingebrande vleeskleur is het oudste glas-email. Men verkreeg deze op de volgende wijze. In het voorjaar zette men een hoeveelheid sanguine te weken in een glazen bokaal met water. Wanneer dit enkele dagen in de zon gestaan had, kwam er een laagje rose kleurstof aan de oppervlakte drijven, hetgeen in gedroogde toestand een uiterst fijn poeder werd. Bij het branden hechtte dit zich vanzelf op het glas vast, zonder dat men enige smeltstof behoefde toe te voegen.

Later in de 17^e en 18^e eeuw waren de Vlaamse en Hollandse glazeniers beroemd om het rijk gebruik van deze carnaatkleur.

Het einde der 15^e eeuw bracht echter nog een grote verbetering nl. het gebruik van de diamant bij het snijden. Ook de zg. loodmolen dateert uit die periode, hierdoor kwam men tot een sneller en gelijkmatiger afwerken der verschillende glaspanelen. De over stalen kussens, tussen twee stalen wieltjes gewalste loodstaafjes, kon men thans uniform en mooi uitrekken in elke gewenste dikte. Zo verkreeg men de mogelijkheid om omgewenste lood-doorsnijdingen, b.v. in hoofden en handen, in een dunner, dus minder zichtbaar lood te vatten, en accenten te leggen door dikker lood, daar waar zulks nodig was.

Op materieel gebied bracht ons de 16^e en 17^e eeuw niets nieuws meer. Men kan hier echter wel van een bloeiperiode op zuiver ‘schilderkundig’ gebied spreken. Immers de bloei die de handel, in de gouden eeuw, beleefde zou ook voor de glazeniers een weldadige gelegenheid bieden om zich aan omvangrijke werken te kunnen wagen.

Frans SLIJPEN.

(wordt vervolgd)

Glazenier te Maastricht.