Golfslag. Jaargang 2

[p. 28]

Critisch cahier
Poëziekroniek.

Iets over Bloemlezingen.

Goede bloemlezingen zijn witte raven. Sinds Nieuwe Geluiden van Dirk Coster werden wij overstelpt door een zondvloed van soortgelijke initiatieven. D.A.M. Binnendijk. Victor E. Van Vriesland, Gresshoff, Anton van Duinkerken en Marnix Gijsen, naast een gigantische reeks schooluitgaven, compileerden met de grootste vlijt de beste produkten van het Nederlandse poëtische vernuft. Lekkerkerker, C.J. Kelk, Franquinet, Van Heerikhuizen, Paul De Rijck, André Demedts haalden de oogst binnen op de velden der jongere generaties.

Men werd stilaan aan die stroom gewend; de kritiek op iedere nieuwe verschijning verslapte, zodat steeds kleiner sterren en groter luierikken hun naam en faam met een bloemlezing trachtten te vereeuwigen. De inleidende verantwoording waarmee elke nieuwe publicatie zich aanbood werd steeds kleiner. De naam van de bloemlezer typografisch steeds groter. Een bloemlezing werd niet meer uit studie en noodzaak geboren...

In een degelijke bloemlezing moet de samensteller - als een koetsier op de bok - boven personen en werk, de teugels houden. De verzenvloed die een bloemlezer te verwerken heeft, en die hij kennen zal - als een koetsier zijn paarden - moet met krachtige strenge hand geleid worden. De meeste bloemlezingen zijn inventarislijsten, adresboeken of stortvaalten geworden, waar de compilator hopeloos in verstikte. In plaats van op de bok te zitten, ligt de koetsier gruwelijk vertrappeld onder de schichtige paardenpoten. En wat het ergste is, de koetsier schijnt het niet te weten.

Wanneer Edgard Du Perron de Nieuwe Geluiden van Dirk Coster eenzijdig en daarom verre van goed noemde, dan was het bij hem meer om de persoon van Dirk Coster te doen, die de facto niets goeds kón maken. Du Perron noemt eenzijdig dat wat wij persoonlijkheid noemen. Want kunnen omgekeerd ook de geschriften van Du Perron en Ter Braak niet eenzijdig genoemd worden?

Nieuwe Geluiden is geen eenzijdige bloemlezing in pejoratieve zin; zij is het studieproduct van een persoonlijkheid en mag derhalve wel als voorbeeld gesteld worden. De 90 pagina-inleiding getuigt van inzicht en teugelvastheid. Dirk Coster beheerste zijn stof vóór hij begon te bloemlezen. Hij bewerkte zijn gegevens met een eigen persoonlijkheid en verantwoordelijkheidsgevoel. Costers keuze accentueert de ethische en misschien ook aesthetische normen, die hij in zijn voorstudie poneert. Een bloemlezer heeft niet enkel het waarom van zijn publicatie te stellen, doch vooral het waarheen. Een goede bloemlezing blijft niet louter een pyramidaal monument (à la Victor E. van Vriesland) doch wordt een wegwijzer, een kilometerpaal. Dit laatste is slechts mogelijk indien het gebloemleesde werk onderling afgewogen en gemeten wordt. Het autonoom klakkeloos naast elkander zetten van ieder vers of elke auteur zoals dit de laatste tijd veelal gebeurd in alphabetisch gerangschikte bloemlezingen is uit den boze en getuigt van gewetenloze luiaardij. Wij denken hier terloops ook aan de zg. autographische bloemlezingen - naam en uitvinding zijn van Johan Daisne - waarin ieder auteur naar eigen goeddunken zichzelve bloemleest. Deze Daisne-formule is een wellicht nog moeilijk te evenaren staaltje van literatuurzwendel. Een genre dat nog steeds in Daisnes lijn ligt.

Om echter verder te gaan met Dirk Coster. Naast het feit dat een bloemlezing richtinggevend-concluderend moet zijn, wordt van haar ook verwacht dat ze openbarend is, d.w.z. dat ze verholen schoonheid en talent accentueert. Dirk Costers ontdekking van J.C. Van Schagen e.a.

[p. 29]

is een tweede verdienste die de waarde van de Nieuwe Geluiden bepaalt. In die zin mag ook het werk van Anton van Duinkerken wel met recht geroemd worden.

Toen D.A.M. Binnendijk zijn bloemlezing Prisma uitgaf, brieste Edgar Du Perron omdat Binnendijk geen onderscheid maakte tussen oorspronkelijkheid en epigonisme. Hiermede is concreet de grote struikelsteen voor iedere bloemlezer genoemd. Wat wij tevoren inzicht en teugelvastheid noemden blijken de enige waarborgen te zijn die een bloemlezer over deze moeilijkheden heen kunnen helpen.

Het plaatsbestek laat niet toe hier langer bij stil te staan. Het is ook ons opzet niet de meer historiografische bloemlezingen nader te behandelen.

Het komt ons echter voor - en hier dalen wij af tot de laatste ‘schlagers’ van de bloemlezersmarkt - dat enkele brave huisvaders uit het zo verduldige Vlaanderen hun winteravonden veraangenaamd hebben met de stapels poëzie-uitgaven, qualitatief dalend van goed tot archibanaal, na te pluizen en er hùn bloemlezing uit te brouwen. Dit alles is een te loven en leerzaam knus opzet; doch zodra diezelfde brave huisvaders met hun pluisel naar een drukker-uitgever draven, zouden zij moeten uitglijden en zich nog een goed bedenken.

Na de Vlaamse dichters bidden en na de Moederbloemlezingen kreeg ook Vader zijn bloemlezing toebedeeld. Wat heeft de bloemlezers tot deze respectievelijke onderwerpen aangezet?

Vader, moeder, het Gebed zijn nu eenmaal thema's, die zo legio in de poëzie worden gebruikt dat men er met een minimum van krachtinspanning een lijvige verzameling mee kan samenstellen. Heel wat moeilijker is het reeds om uit de moderne poëzie die 10 of 15 dichters te halen die specifiek het thema moeder, vader, kind, het Gebed, enz. als essentiele basis van hun poëtische oeuvre hebben. Nog oneindig moeilijker wordt het echter om uit die 10 of 15 bepaalde dichters, die 2 of 3 verzen te filtreren die het meest representatief zijn voor het wezen van hun dichterschap. Wij weten wel dat zulke keuze steeds subjectief zal zijn; doch er wordt van een bloemlezer die minimum capaciteit veronderstelt, dat ook zijn subjectieve keuze niet alleen verantwoord is maar ook normatief wordt.

Het kind in de poëzie door Dirk Coster, de bloemlezing van Weremeus Buning Lof van Nederland en De Dorstige Dichter van Han Hoekstra diepen eveneens een bepaald facet van de Nederlandse poëzie uit. Ook hun keuze is subjectief, maar dat neemt niet weg dat hun bloemlezing zowel esthetische als kultuurhistorische waarde bezit, én door het onderwerp én door de samensteller.

Vergelijken wij er de bovengenoemde Vader, Moeder enzovoort bloemlezingen bij, dan valt het op hoe de samenstellers hier met de jachtige honger van vuilnisbakhonden de poëziebundels hebben afgesnuffeld om al naar hun behoeften de woordjes Vader, pipa, Moeder, bidden, smeken, O Heer, knielen enz. te vinden om bij elke ontdekking een nieuwe bladzijde méér aan hun bloemlezing bij te voegen. Aldus ontstaat een monstrueuse heterogeniteit die elk rechtgeaard mens naar adem doet snakken. Het is niet omdat een dichter per gelegenheid eens het woordje vader, moeder of God gebruikt, dat hij daarom thuishoort in een bloemlezing van vader- moeder- of Gebedslvriek. Een dichter, wiens inspiratie in de wereldse liefdelyriek geworteld zit, moet in een desbetreffende bloemlezing opgenomen worden. Het getuigt óf van onkunde, gemakzucht óf gewetenloze verzamelwoede vanwege de bloemlezer om, diezelfde erotische dichter in gelijk welk ander soort van gespecialiseerde anthologie op te nemen. Wij zijn aldus stilaan op dreef gekomen om het werkje van Bloemlezer Marcel Schippers te kraken. Wat ons hier geboden wordt onder de titel Vader in de Poëzie is het chagrijnste knutselwerk dat de laatste decennia op de markt kwam. Schippers moet al zijn vroegere jaren een ijverig verzamelaar van poëzieuitgaven geweest zijn. Wij zien hem daar zitten midden de tot torens gestapelde bundels, ijverig zoekend naar het woordje VADER!!. Het moet hem een obsessie geworden zijn. Met dezelfde flukse oppervlakkigheid waarmee morgen wellicht een andere

[p. 30]

ster de treurige moed heeft om op zoek te gaan naar het woordje Tante of Nonkel! heeft Schippers elke bundel doorbladert, zijn willekeurige vondsten alphabetisch gerangschikt en van een inleiding voorzien, waarbij de schaamteloze apodictie van een straatbengel klein bier is.

By the by die inleiding. Beginnend met een citaat uit het 20.000 citatenboek en op amper 2 (twee) holle bladzijden rekent Schippers af met het vaderprobleem in de poëzie. Het heeft ons met stomme verbazing geslagen wanneer wij lazen dat Schippers' bloemlezing o.m. bij die van Dirk Costers Kind in de Poëzie wil aansluiten. Er bestaat echter nog een verschil tussen willen en kunnen!

Wij gaan hier niet sakkeren over het al of niet opnemen van bepaalde verzen of dichters. Reeds anderen stipten de ontstentenis aan van Gezelle, Prosper van Langendonck, Karel Van den Oever, Moens, Vertommen, enz., enz. Zulke tekortkomingen worden niet vergoed door in de al zo kleine inleiding een zin te plakken dat steller geen volledig overzicht geven zal van de Vadergedichten in de Zuid-Nederlandse poëzie (Waarom dan aansluiten bij Dirk Coster?).

Doch kom, Schippers' werk is te onhebbelijk om er nog meer woorden aan te verspillen. Het doet anders deugd wanneer wij bladerend in Schippers' gewrocht een Nestor de Tière naast een Henri Schoofs zien staan of een Karel Jonckheere naast een Dries Janssen enz. Ook de voorkeur die Schippers blijken laat voor Julia Tulkens kittelt onze lachspieren. Onze lach gaat echter over wanneer wij verder constateren dat Schippers zijn verzen nog niet eens zonder fouten kan overschrijven (cfr. bl. 109 vierde lijn).

Marcel Schippers heb erbarmen met de tere muze a.u.b.! Sluit liever aan bij een duivenbond, het is voor U veiliger dan aan te sluiten bij Dirk Coster.

Ook uit Noord-Nederland bereikten ons een paar bloemlezingen, beiden een afgebakend gebied bestrijkend.

Vooreerst De Dichter en de Dood, een bundel dodenlyriek door C.Leeflang verzorgd en tweedens Kort Dag een keur uit de poëzie van jonggestorven Dichters sinds 1880, samengesteld door Barend de Goede.

Wat bij deze uitgaven opvalt is voorzeker de fraai verzorgde precieuse uitvoering van het boek zelf. De prijs is dan ook onmenselijk duur. De anthologie van C.Leeflang bewijst tevens dat er belangstelling is voor de moderne mortuaire poëzie. Wellicht spelen hier de oorlogsomstandigheden, die het eschatologisch denken zo verscherpt hebben, ontegensprekelijk een grote rol.

De doodsgedachte is een primaire eigenschap van de mens. Veel meer dan de verhouding dichter-vader, dichter-moeder-kind- of vaderland beheerst zij de elementaire grondslagen van de dichterlijke psyche. Hier is tevens een bewijs te vinden voor het ingeboren egoïsme van elk individu.

De eschatologie van een dichter laat zich slechts uit het integrale werk filtreren, met inbegrip ook van die verzen waarin met geen woord over dood of hiernamaals gesproken wordt. De taak van de bloemlezer wordt door dit specifiek synthetiserend karakter veel moeilijker nog dan wel bij de samenstelling van een bundel moeder- of zeevaartgedichten. De inleidende beschouwingen moeten hier de bloemlezing meer dan ooit schragen en belichten. C.Leeflang laat zijn overzicht lopen van de Tachtigers tot heden. Hij bergt zodoende 63 dichters. De keuze van de verzen is op enkele uitzonderingen na voortreffelijk te noemen. Het is echter te betreuren dat de opgenomen verzen der katholieke dichters zo weinig representatief zijn voor de eschatologie die in het Symbolum beleden wordt. Tevens is het aanvechtbaar of de 63 opgenomen dichters inspiratief allen wel volledig passen in een bundel dodenlyriek. Zo b.v. een typisch picturale optimist als Pierre Kemp. En tenslotte hadden wij gaarne een vers ontmoet van Alex Gatteling, Roel Houwink, Gerard Wijdeveld die zeker in soortgelijke bloemlezing passen.

De inleiding die C. Leeflang geschreven heeft is verre van intrinsiek en voldoet aldus niet ten volle. Het is de meest spijtige zwakke plek in dit geheel.

Kort Dag de bloemlezing die Barend de Goede samenstelde uit het

[p. 31]

werk van zes zeer jong gestorven dichters heeft naast een posthume bibliophielenhulde, vooral waarde om het feit dat hier werk bijeengebracht werd waarvan de oorspronkelijke publicaties niet zo licht vindbaar zijn. Ook dit is een verdienste van de goede bloemlezing; immers hierdoor worden enkele jonge talenten gepousseerd, die door de berg van publicaties ten onrechte zouden verdrongen geraken. Alex Gutteling, Van Goethem, van 't Lindenhout, Johan Danser, Bob Stempels en Willem Wemerman hebben voorzeker met hun bescheiden bijdragen recht om uit de vergeethoek te blijven. En wellicht via deze bloemlezing eens met een vers tussen de anderen te komen die wél de gelegenheid hadden zich ten volle te ontplooien.

Dit voor ogen houdend heeft Barend de Goede met zorg én de verzen en de aantekeningen samengevoegd Zijn werk kan ons zeer dienstbaar zijn om de psyche van de jonge Hollandse poëzie nader te komen.

Adriaan DE ROOVER.

Jac. Van Hattum slaat een rekord.

Naar aanleiding van zijn laatst verschenen bundel ‘Een Zomer’

Sinds de bundel Oxalis hebben wij met spanning op een nieuw werk van Jac. Van Hattum gewacht. Immers de verzen uit Oxalis wezen er duidelijk op dat Jac. Van Hattum inspiratief uitgeput was. Hij stond op een dood punt. De menigvuldige vaak diametraal staande thema's, die de ‘cameleonistische’ dichter Van Hattum kenmerken bereikten geen resultante meer. Het was duidelijk, hij moest zich vernieuwen kunnen; een noodzaak die wij ook bij de laatste publicaties van Gerrit Achterberg (‘Radar’ ‘Energie’ ‘Sphinx’ enz.) aanvoelen.

Het is onbegonnen werk het wezen van Van Hattum te omschrijven. ‘Tussen de zachte weemoedigheid om het alléén zijn en de sadistische rauwigheden over psychopathen loopt een sterk variërende gamma van gevoelens die met een verbazende radheid in, door en uit elkander lopen. Wij vinden brokstukjes uit een Leopoldwereld naast het banaalste Speenhoffgerijm, Elschottiaans cynisme naast scabreuse Rozengracht-praat.’ Van Hattum kan moeilijk maat houden. Zijn ‘nerveuse’ taal doet hem slechts zelden een honderd procent gaaf gedicht schrijven. Fragmentarisch evenwel doet Van Hattum ons vaak verbaasd staan om een onverwachte scherpte of zuiverheid. Anthonie Doncker heeft eens getracht de verschillende sferen te inventeren van waaruit Van Hattum's poëzie beïnvloed wordt. Wij zegden het hoger reeds, het is onbegonnen werk. Noemen wij als typische kenmerken voor Van Hattum b.v.:

1. De ontgoocheling die meest tot cynisme en soms wel tot sadisme groeit.

2. De bitterheid om de slechtheid van de wereld, wat hem vaak in vlak gemoraliseer doet vervallen.

3. De weemoedige stemming om het celibaatschap en het verdriet om de afwezigheid der vrouw.

4. De verbazing en de vreugde om het behoud van zijn dichterschap.

Dan kunnen wij naast deze vier motieven nog tweemaal zoveel àndere thema's opsommen als b.v.: zijn politieke persiflages, zijn fries chauvinisme, zijn socialistische tendenzen, enz., die allen even vaak en met evenveel brio door Van Hattum verdicht zijn. Voor een Fries bezit Van Hattum een ongewone eloquentie. Dat deze ‘gave des woords’ een groot gevaar betekent hoeft niet gezegd. Vooral daar waar geen onmiddellijke aandrift tot een vers schrijven meer aanwezig is. Reeds in zijn bundel Bilzenkruid viel het op, dat Van Hattum meer en meer een ongezonde voorliefde voor de psychopathologen-anecdotiek begon te koesteren. Ook in de latere publicaties Alleen Thuis, De Waterscheiding en vooral dan Oxalis werd deze voorkeur nog geaccentueerd. Een dergelijke belangstelling valt ook waar te nemen in het werk van Simon Vestdijk, doch hier spreekt meer de medicus-geleerde dan wel, zoals bij Van Hattum, de

[p. 32]

dorpse uitpluizer van duistere gevallen.

Een Zomer nu, is een opeenstapeling van historietjes journalistiek gerijm, platte praat, over misvormden, krankzinnigen, vrije liefde, puberteitscrisisen, enz. Van Hattum kennend, valt het licht te verstaan dat deze onderwerpen naast dat pikante, weinig hogere waarden bezitten!

Wanneer wij de veertig kleine versjes, die de cyclus ‘Jeugd’ vormen, op de keper beschouwen, dan vragen wij ons ontsteld af: wat heeft de dichter eigenlijk voor met zulk een monsterachtig randgeval tot poëzie om te scheppen. Een jongen ziet zijn moeder dagelijks door de vader geslagen worden. Ook hij geraakt verliefd, ondanks de bespottingen van zijn lugubere vriend. Zijn meisje bedriegt hem en... loopt voortaan met... de vader. En de vriend begint een sinister avontuur met de moeder. Blijkbaar wil Van Hattum met dit gruwelverhaal zijn ontgoocheling over het leven vertolken.

en het kind kwam tot het besluit

dat de Dood er wezen moet.

Voor Van Hattum heeft het leven elke zin verloren, hij staaft deze overtuiging met bovengeciteerde viezigheden en extremismen. Het getuigt van weinig doorzicht ons het lezen zo eenzijdig voor te stellen. Het getuigt daarenboven van een ontzaglijke miskenning van de hogere roeping van het kunstenaarschap.

Adriaan DE ROOVER.