Golfslag. Jaargang 2

[p. 4]

Hermann Hesse als de dichter van de zelfontbinding.

Vroeger beweerden de wijsgeren dat de wetten van den geest en de logica ook de stof beheersten. Nu zou men kunnen zeggen dat de evolutie van het levensgevoel dezelfde baan volgt als de evolutie van de kennis en de beheersing van de stof. Er wordt zeker reeds zolang gesproken over de desagregatie van de persoonlijkheid als over de desagregatie van het atoom. De spectaculaire en verwoestende ontploffing van de eerste atoombom werd met kreten van triomf en machtsbesef begroet en ook wel met angst om het loskomen van deze onbekende schrikkelijke energie, verscholen in het kleinste stofdeeltje. De desagregatie van het individu wordt in de laatse jaren door de cultuurphilosofen alleen maar met stoicijnse wanhoop steeds meer en meer geconstateerd.

Het is een feit dat sinds de bevrijding van het individu in de Renaissance, het steeds verder voortschrijdend individualisme het individu zodanig heeft bevrijd, dat het dreigt uiteen te vallen of zich op te lossen. Ook hier betekent absolute vrijheid niet de ruimste ontplooing, maar de zekerste vernietiging van het genius. Het rationalisme bevrijdde de rede, de romantiek het gevoel en de verbeelding; het impressionisme bevrijdde de zinnen, het vitalisme en het existensialisme de instincten. En de menselijke persoonlijkheid spat met een kreet van afgrijzen uiteen, als een lichaam dat plots bevrijd wordt van de atmosferische druk.

De schrijvers en de kunstenaars, die in hun oprechtste momenten het geweten van het mensdom zijn, spreken dit besef uit als het essentieelste van hun levensaanvoeling. Zo ook de Duitse dichter Hermann Hesse, die vorig jaar met de Nobelprijs werd bedacht. Het spreekt van zelf, dat ook Hermann Hesse, als een kunstenaarspersoonlijkheid nog andere facetten biedt. Voor de enen is hij de dichter van het heimwee naar het verloren paradijs van de kinderjaren; voor de anderen de weemoedige wijze, vol afkeer van de moderne civilisatie, die met verlangen naar de rust en de aardse ontzegging van het Boeddhisme staart. In ‘Der Steppenwolf’ echter geeft hij een ontstellend beeld van de levensproblematiek van den modernen intellectueel en kunstenaar.

Hesse leidt het boek in als de achtergelaten nota's van een zekeren Harry Haller, een eenzaam levend schrijver, die een tijdlang bij een tante van hem inwoonde. Deze nota's bevatten een wijsgerig-psychologisch traktaat (Tractat vom Steppenwolf) verder het soort dagboek van Haller, dat zijn mentaliteit onthult en analyseert en dan een handeling verhaalt, die volkomen in het symbolische en phantastische uitmondt.

Grof genomen zou men zeggen dat dit boek het eeuwig menselijk probleem behandelt: de tweespalt tussen geest en leven. Het gaat echter veel verder. Het geeft een beschrijving van het meest konsekwent doorgedreven individualisme, tot de volledige ontbinding toe. Niet het geval Harry Haller was het, dat den schrijver aan het hart lag. Het was meer een voorwendsel om het probleem van de betekenis van het leven te stellen, nu alle waar-

[p. 5]

den ons ontzonken zijn. Daarom is ‘Der Steppenwolf’ in de eerste plaats een spiegel voor de ziel van den modernen, absoluut vrijgevochten mens. Het ik wordt als het ware geatomiseerd in een onbeperkt aantal vluchtige verschijningsmomenten, zonder enigen band noch houvast. Schrijver schijnt één ogenblik te suggereren alsof dit het laatste stadium is voor het opgaan in het Al (of het Niets?). Merkwaardig is het wel, dat hij tien jaar voor Aldous Huxley dezelfde redding aanwees als deze: namelijk het opgaan in een mystiek zonder dogma, naar Indisch voorbeeld.

Het traktaat van den steppenwolf is het meest substantiele deel van het boek, zuiver de problematiek behandelend, zonder enig litteraire vermomming. Ziehier de voornaamste stellingen. Een kunstenaarsnatuur kan zich niet in een vasten levensvorm vastzetten. Hij is een steppenwolf maar ook een mens. Die twee bestrijden en beloeren elkander onophoudelijk. Daarom is hij innerlijk een verscheurd mens (cfr. Goethe: Zwei Seelen wohnen ach in meiner Brust). Hij steekt diegenen, die hem nakomen of liefhebben, met zijn verscheurdheid aan.

Die innerlijke spanning maakt hem tot een zelfmoordenaar. Niet dat hij de hand aan zichzelf sloeg, alhoewel het besef dat deze nooduitgang bestendig te zijner beschikking bleef, zijn enigste troost en sterkte was. Maar hij beschouwde zijn ik, of beter zijn individuatie, als de oorzaak van al zijn lijden ‘am Leben’. Voor hem was het levensdoel niet meer zoals voor Goethe de harmonische ontwikkeling van alle menselijke mogelijkheden, maar zijn oplossing, zijn ontbinding in God, in het Al.

Van de zelfmoord werd hij misschien voorlopig nog maar alleen afgehouden door de ietwat perverse nieuwsgierigheid te ervaren, hoeveel geestelijk lijden een mens eigenlijk wel kan uitstaan. Maar hij sust zich met de belofte op zijn vijftigste levensjaar aan de bekoring van de zelfmoord toe te geven.

Nu volgt een beschouwing over de polariteit tussen dichter en burger, zoals Menno Ter Braak dat in het Nederlands deed, maar minder laatdunkend en minder kwellend-cerebraal. Het burgerdom, dat volkomen verstarring betekent in vaste vormen, leeft en houdt zich in stand, dank zij de steppenwolven. Het ideaal van den burger is het in standhouden van zijn ik. Hij probeert den gulden middenweg te vinden tussen de heilige en de levensgenieter. Dit gelukt hem ten koste van zijn levensintensiteit. In plaats van intensiteit bereikt hij zijn instandhouding, in plaats van God bereikt hij de vrede van het gemoed, in plaats van wellust behagen, in plaats van gloed, een aangename temperatuur. Alle hoog opgedreven verindividualisering vernietigt het ik, zowel bij den heilige als bij den roekelozen genotmens. De meeste intellectuelen en kunstenaars verachten het burgerdom, maar behoren er toe en helpen het in stand houden om zelf te kunnen leven.

Wanneer de geest van den Steppenwolf in het lijden sterk en elastisch is geworden, vindt hij een rijk waar hij zich verzoenen kan met het leven: de humor. Alhoewel de echte burger geen humor begrijpt, is de humor in zekeren zin burgerlijk. De humor alleen maakt het den Steppenwolf mogelijk in de wereld

[p. 6]

te leven, als was het de wereld niet, de wet te achten en er boven te staan, te bezitten alsof hij niet bezat, alles op te geven en het toch te behouden, in één woord wijs te zijn.

Ten slotte verwerpt de schrijver zijn fictie van den Steppenwolf. De mens is veel complexer dan zulke polariteit zou kunnen doen vermoeden. Er zijn geen twee tegenstellingen in den mens, maar duizend; hij is een oerchaos van erfelijkheden, mogelijkheden en voorbijgaande metamorphoses. Elke mens is een kleine sterrenhemel, juist zoals het atoom. Alleen het lichaam is één. De ziel is oneindig menigvuldig. De eenheid van de ziel is een bedrog, noodzakelijk voor het leven. ‘Der Mensch ist eine aus hundert Schalen bestehende Zwiebel.’ Die volkomen te peilen is de opgave van het leven. Het doel is niet een kern te vinden, maar de bevrijding van alle hulsels, de zelfontbinding. De weg naar het ongeschapene, naar God, voert niet naar de onschuld van het kind, noch naar de vitale intensiteit van den wolf, maar naar het steeds groter omvatten van het Al, om ten slotte daarin te vergaan. Het proces van de menswording bestaat in het vermenigvuldigen van de innerlijke spanningen, in het steeds verder compliceren van het complexe innerlijke tot de mens het Al omvat en God wordt. Dat zou de weg zijn, dien Boeddha is gegaan.

Na deze studie, zien wij dan Harry Haller in het leven. Alles wat theoretisch werd uiteengezet in het Traktaat, verschijnt nu weer in den vorm van een onmoeting (o.a. met Goethe) een episode, onder de trekken van een mens. Alle personages komen samen op een woest Carnavalbal. Daar leidt de Jazz-speler Pablo, die ook Mozart is, Harry Haller in een soort prentenkabinet. Hij leert hem dat de persoonlijkheid een gevangenis is, waaruit wij smachten om verlost te worden. Dat verlangen draagt verschillende namen, die even zoveel bedriegerijen zijn om de ware natuur van dit verlangen te verbergen. In het cabinet monden talloze gangen uit. Elke gang voert naar een metamorphose van Hallers persoonlijkheid, allen totaal wezensvreemd van elkander. In dit magisch theater voelt hij zich dan grenzeloos vrij en licht worden, nu al zijn levensvormen uit elkander snellen. Ten slotte worden alle figuren weer marionnetten en pionnen van een schaakspel, want allen samen waren zij slechts de ziel van Harry Haller.

Dat de mens zich een mikrokosmos voelt is niet nieuw. Onheilspellend is echter het besef dat al die elementen van elkander weg willen, en dat de opgave van het leven de oplossing zou zijn van wat de mens gedurende dertig eeuwen cultuur als zijn hoogste verwezenlijking beschouwde: de persoonlijkheid. Ieder lezer die nadenkt en iets van die problemen in het eigen bewustzijn bespeurt, kan geen genoegen nemen met dit vage woord: het Al, dat voor den schrijver synoniem is van God, en dat de beloning van de zelfvernietiging zou zijn. Uit dit boek horen wij vooral, in plaats van een triomfkreet, de alles overschreeuwende roep naar een houvast, naar een band, naar een middelpuntvlietende kracht om de centrifugale krachten van het uiteenspattende Ik weer in harmonie te bundelen.

Lambert STIERS.