Golfslag. Jaargang 1

[p. 321]

Kroniek van het essay
Schuchter en iets luider

Nadat A. Marja op poëtisch gebied 9 bundels afleverde, en daarenboven nog een onvoldragen roman op de markt bracht, heeft hij zijn geluk en carrière in het rijk der kritiek gezocht. Hij noemt zichzelf openhartig een ‘beginner’. Dit kritisch debuut is eerder flauw te noemen. Veel nieuws brengt hij ons niet. De uitlating van Gerard Knuvelder als zou de geestelijke bagage van A. Marja angstwekkend klein zijn, lijkt me niet overdreven. Het kan met tientallen zinssneden uit dit boek geïllustreerd worden.

Op pag. 15 lezen we: ‘Kritiek oefenen op dit werk (Marsmans proza) is verder een vrij nutteloze bezigheid.’

Vier pag. later staat er over Marsmans poëzie: ‘Het heeft weinig doel kritiek op het hier gebundelde werk te oefenen.’

Over Van Ostayen vertelt Marja: ‘Er is bij Van O. veel dat duister blijft en zal blijven.’ (pag. 22)

En de ‘Grijze Dashond’ van E. Du Perron wordt aldus opgeklaard: ‘Ik moet namelijk eerlijk bekennen dat ik met deze Du Perron niet goed raad weet, dat ik deze novelle op rijm gelezen, herlezen en bestudeerd heb, zonder tot een kritische slotsom te komen.’ (pag. 84)

Gelukkig is A. Marja ook zo eerlijk van op tijd eens te schrijven: ‘Ik beweer hiermee niets nieuws.’ (pag. 28)

Dit brengt mee, dat A. Marja - de stukjes over de Devaluatie der Lyriek niet te na gesproken - nergens iets bereikt. Deze terughoudendheid of voorzichtigheid geeft hem uitlatingen in de pen, die op zijn minst onsmakelijk zijn. Naar aanleiding van Van Ostayens miskenning door het publiek schrijft Marja: ‘Het verschijnsel dat oudere dichters altijd nog iets meer belangstelling genieten dan jongeren, is niet alleen een gevolg van de grotere kwantiteit aan gepubliceerd werk. Het feit dat zij zich langzamerhand aan de massa hebben aangepast en dus met haar op beter voet zijn gekomen dan tijdens de jeugdige eigenzinnigheid, dient m.i. niet te worden onderschat.’ (pag. 23)

Lijnrecht tegenover deze uitspraak slaat A. Marja dan Roel Houwink neer, omdat deze een ‘aantal koncessies aan de smaak van het publiek’ deed. ‘Het is onmogelijk naar de wensen van een bepaald publiek te schrijven en tegelijk zichzelf als auteur te respekteren.’ (pag. 39)

Marja's voorzichtigheid voelt dan ook D.A.M. Binnendijk's ‘bedachtzame, defensieve beschouwingswijze’ als een ‘weldadig kontrast’ tegenover ‘het ongemotiveerde’ oordeel soms van de onstuimige Marsman.

Hiermede is A. Marja voor ons als kritikus geclasseerd en gemummifieerd.

Nochtans bieden sommige passages uit deze kritische bundel nog wel stof tot verder kavelen.

In ‘De Poolsche Ruiter’ maakt Simon Vestdijk een onderscheid tussen romanschrijvers met een ‘rijke’ en romanschrijvers met een ‘arme’ biografie. Hij prefereert deze benamingen boven die van ‘autobiografen’ en ‘inventieven’. Waardoor hij duidelijk het autobiografische element als essentieel bestanddeel van elke roman accentueert. Vergelijken wij deze Vestdijkse opvatting met wat A. Marja over de romancier Marsman schrijft: ‘Marsman mist het voor een romancier onontbeerlijk vermogen zich buiten zichzelf te plaatsen en in te leven in een volkomen fiktieve figuur.’ (pag. 14) Gezegd dat ik hier volkomen de mening van Simon Vestdijk bijtreedt, wijt A. Marja dus de mislukking van de romancier Marsman aan diens gebrek ‘aan objektieve fantasie’. Het is bij Marja veeleer de compilator, dan de mens-kunstenaar, die de roman brouwt. ‘Angèle Degroux’ is als roman mislukt, doch niet om de reden die A. Marja opgeeft. Marsmans roman mist epische spankracht, wat niet hetzelfde is als een ‘objektieve fantasie’ over volkomen ‘fiktieve figuren’. Marja veroordeelt Marsman's roman om het motief; naar Vestdijks recept verwerpen wij Marsmans roman om de conceptie. Gelijk wij omgekeerd nu de fantasieromans van Lampo of Van Aken om het motief mislukt noemen.

Noch de hoofdstukjes over Marsman, Van Ostayen en Willem de Mérode bevatten aldus iets dat de kritikus Marja belangrijker maakt. Roel Houwink wordt netjes eenzijdig afgemaakt, wijl de nota's over N.E.M. Pareau dokumentair wel nut hebben.

Hiermede is het eerste gedeelte van de bundel ‘schuchter’ voorbijgeschoven.

Deel II onder de titel ‘Devaluatie der Lyriek’ vormt het crux interpretum van de bundel.

A. Marja levert hier als Forum-supporter een spiegelgevecht met Eduard Hoornik en diens grijpen naar een nieuwe lyriek. Hij noemt ergens Hoornik een waardig opvolger

[p. 322]

van de heer Uyldert. Wie eertijds las hoe E. Du Perron in zijn Slauerhoffgesprek Mr. Uyldert tot gehakt sloeg, voelt dergelijke uitspraak vanwege een Marja over Hoornik weinig kies. Dit terloops.

Volgen wij Marja in zijn betoog.

Onder de invloed o.a. van Rilke en Corbière drong zich tussen de epiek en de lyriek, de anekdotiek als een volledig autonoom genre (door Vestdijk schijnlyriek genoemd). Hierdoor ‘versmalt’ Marja aanzienlijk het begrip lyriek. Westerlinck's omschrijving van de lyriek (Luister naar die Stem pag. 148) naast Marja's ‘lyriek is serafijnsche muziek’ illustreert dit voldoende.

Marja gebruikt nogmaals Vestdijks terminologie om enerzijds de lyriek de ‘hemelse poëzie’ en anderzijds de anekdotiek de ‘aardse poëzie’ te noemen. Beiden zijn in hun genre gelijkwaardig. Dat echter de huidige anekdotici hun eigen karakter verloochenen en naar de lyriek ‘liebäugeln’ heet Marja de devaluatie der lyriek.

Dit alles dwingt hem tot een accurate bepaling van het begrip lyriek. Serafijnse muziek of hemelse poëzie zijn dermate ijle en vage woorden. Hiervoor roept hij o.m. de religie ter hulp. ‘Uit religieus oogpunt bezien is het gevulgariseerde katholicisme met zijn tastbare beelden en relikwieën, zijn heulen met het aardse, zijn kindeke Jezus in Vlaanderen, gelijk te stellen met wat ik denigrerend, de schijnlyriek zou willen noemen, terwijl, hoe paradoxaal het moge klinken, het zoveel meer geestelijk ingestelde protestantisme onmiskenbaar overeenkomst vertoont met de lyriek.’

Wij staan hier weerom voor het calvinistisch misprijzen voor alle ceremonie, hierbij de katholieke liturgie pretenderend als het katholiek geloof.

Hoe verkeerd dit voorbeeld ook gekozen is toch noemen wij het besluit van Marja juist wanneer hij zegt dat ‘vrijwel alle zuivere lyrici tegelijk zeer sterk geestelijk levende en verstandelijk begaafde persoonlijkheden zijn’⁽¹⁾. Er bestaat aldus slechts een schijnbare tegenstrijdigheid tussen wat Marja noemt het ‘zingen’ van de lyricus en diens ‘cerebraliteit’⁽²⁾. Ook Albert Westerlinck heeft in ‘Luister naar die Stem’ eenmaal voor deze ‘schijnbare tegenstrijdigheid’ gestaan, toen hij een der Vormen-dichters behandelde en geen oplossing vinden kon voor die dualiteit - zegge ‘de cerebraal morele sfeer van de criticus prozaïst’ en het aetherische zingen van den dichter.

Voortgaande commenteert A. Marja dan D.A.M. Binnendijk waar hij schrijft: ‘de weg van het woord loopt van de lyriek naar de anekdotiek, vandaar naar de epiek, dan naar het proza...’, met het verschijnsel ‘dat wel de lyricus zich tot anekdoticus kan omvormen (een dergelijk verschijnsel konstateerden wij ook bij de laatste bundels der Vormen-dichters) maar omgekeerd, nooit de anekdoticus tot lyricus evolueert.’

Dit wil nu niet zeggen dat een lyricus de facto steeds groter is dan een anekdoticus. De anekdotische Nijhoff staat voorzeker niet onder de lyrische Adriaan Roland Holst. Zomin als wij zulks respectievelijk van de Volk- en Vormen-dichters zeggen kunnen.

Marja is intussen uitgepraat. Dat hij op pag. 68 nog eens herhaalt wat reeds op pag. 64 staat wijst hierop.

Concluderend heeft Marja dus voor Forum het vaderschap opgeëist van een nieuw genre, de anekdotiek. Hieronder ook alles klasserend wat op dit ogenblik nog rijmt en dicht, Bertus Aafjes incluis.

Uitzondering wordt gemaakt voor Gerrit Achterberg, wiens verzen door Marja een typisch voorbeeld van ‘versmalde lyriek’ genoemd worden.

Tenslotte tempeest Marja nog eens tegen Hoornik en C^o die mordicus, eenmaal Forum voorbij, van anekdoticus tot lyricus wil gedoopt worden. Hiermede tracht Marja de theoreticus Hoornik in een hoek te dringen, wat overigens Hoorniks poëzie nog geen schade doet.

Het derde gedeelte van de bundel brengt dan nog besprekingen van werk door Du Perron, Vestdijk, Binnendijk. Hein de Bruin, Barend de Goede, Lehman, Max Dendermonde en Anna Blaman. Al deze hoofdstukjes zijn goed leesbaar zonder daarom met een Vestdijk of zelfs met een Hoornik te kunnen gemeten worden.

Nota bene: In heel het boek komen vijf namen van Vlamingen voor: Van Ostayen, Moens, Mussche, Minne en Burssens (en zo men wil ook het woord Alice Nahon-achtig). De verdere poëtische ontwikkeling in Vlaanderen schijnt voor alle Hollanders een ginnoengagap te zijn. De zoveelste doodzonde van onze litteraire ambassadeurs in het buitenland. (cfr. bijdrage van H. Storm).

Adriaan de ROOVER.

(1) Anderzijds willen wij er tevens op wijzen dat ook typische anekdotische dichters zeer scherpe geesten kunnen zijn. Wij denken slechts aan Du Perron.

(2) Hoewel wij er voor terugdeinzen de jonge Marja te vergelijken met de doorwinterde Vestdijk, verwijzen wij hier naar de diepzinnige bladzijden die Vestdijk aan de innige verbintenis van intellectualisme en subjectivisme (in casu Paul Valéry) wijdt. (De Poolsche Ruiter pag. 83).