Golfslag. Jaargang 1

[p. 285]

Poeziekroniek
Spiegelbeeld

Toen Gabriel Smit in 1931 debuteerde met een bundel ‘Voorspel’ behoorde hij nog tot de groep protestantse jongeren die zich rond het tijdschrift ‘Opwaartse Wegen’ schaarden. Hoewel Smit in vergelijking met zijn katholieke tijdgenoot Gerard Wijdeveld, zijn poëzie niet de inhoud geven kon uit de beleving van zijn geloofsovertuiging spruitend, toch werd die eersteling algemeen met veel lof begroet. Hoopvol vooral was het simpele stemmingswerk geïnspireerd op de dood van zijn moeder (een motief dat hij zowel in zijn tweede bundel ‘Requiem in Memoriam Matris’ als in zijn nieuwere uitgaven nog herhaaldelijk ter hand neemt). Daarnaast echter bleef hij vaak in een vaag romantisch en onbepaald verlangen zweven.

Ook nadat hij zich in 1933 tot het katholicisme bekeerde - evolutie die zich zonder poëtische exaltatie voltrok - bleef hij deze sensitieve zachte egaliteit getrouw. Men is Smit soms gaan vergelijken met Johannes Reddingius wiens ‘ijle en substantieloze’ poëzie een ‘aangenaam’ maar weinig belangrijk dichter verraden. De bundel ‘Marialof’ - die na zijn bekering verscheen - ademt een a.h.w. nog serener vrede uit. Smit is de dichter van een katholieke berusting geworden: hij staat aldus niet zo veel verder dan de protestant. Voor Smit heeft het leven ‘geen enkele verschrikking meer, maar is van dag tot dag, van uur tot uur een voorbereiding tot het onafwendbare, waarbij de ziel alle aardse banden ontvliedt’ (Frans Buyle).

Zijn getrouwheid met de dood heeft niets gemeen met het Eldoradoverlangen van de zwerver Slauerhoff, noch met de stoïcynse berusting van Alex Gutteling of Bob Stempels. Zij is de zalige overgave aan en het volkomen betrouwen in Gods raadsbesluiten. Uiteraard is Gabriel Smit geen militante figuur, zijn vers blijft steeds even duivenvredig, zonder ooit de heftige toon der polemiek (wat Van Duinkerken als geest belangrijk maakt) of wat erger is, zonder ooit de paradijselijke vlucht (wat Jan Engelman als dichter belangrijk maakt) te genaken. Dat Smit zijn levensvisie niet sterker verwoorden kan, betreuren wij dan ook ten zeerste.

Wij hebben zijn laatste bundel ‘Spiegelbeeld’ met gemengde gevoelens ter hand genomen. Enerzijds beangstigd om op een egale herhaling van vorige edities te stuiten en anderzijds hopend een verdiepte toon of een navranter geluid te mogen ontdekken. (Zijn bundels ‘Tempore belli’ en ‘Sonnetten’ die in 1944 verschenen kwamen niet in ons bezit.) Uit de colophon blijkt echter reeds dat ‘Spiegelbeeld’ slechts een verzameling is van verzen uit de jaren 1933-1941 - zijn katholieke periode.

In een der laatste nummers van Roeping verscheen een nieuwe cyclus van tien sonnetten van de hand van Gabriel Smit. Nooit heeft zijn overgave aan God, die haast een wanhoopskreet wordt, zo sterk geklonken. Deze sonnetcyclus uit Roeping heeft mij meer veropenbaard dan de bundel ‘Spiegelbeeld’, waar we uiteraard weinig nieuwe toekomstbesluiten kunnen uit halen.

[p. 286]

In het laatste sonnet uit Roeping horen wij deze bede tot God:

schenk in geduld mij nog dit ééne teeken,
dat Gij mij losbreekt van mijn eigen hart,
opdat ik U over den stormvloed nader,
dat Gij mij kind noemt en ik U mijn Vader
en ik de diepten van mijn zelfzucht tart.

Is het een impertinentie van onzentwege, indien wij, buiten dit Godsaanroepen, ook het schrijnend concrete van deze ‘zelfzucht’, het ‘gebonden zijn aan het eigen hart’, kortom de elementen van dit zg. ‘egoïsme’ door Gabriel Smit gaarne ontleed zagen? Zo blijven zijn kreten zo vaag algemeen en missen zij al te sterk een wààr accent. Het is moeilijk te geloven in iemand die in vage algemeenheden spreekt. Vooral wanneer wij enerzijds zulke godsdrang horen, wijl anderzijds de dichter zich wellustig in het neutrale Ad Interium-bed ronddraait b.v.

Wij verwachten binnenkort een rectificatie op bovengeciteerde bede:

schenk in geduld mij nog dit ééne teeken
dat Gij mij losbreekt van mijn Ad Interim hart.

wellicht geloven wij dan méér in Gabriel Smit.

Komen wij nog even terug tot de bundel ‘Spiegelbeeld’

In de eerste 12 verzen, gebundel onder de titel ‘Modo Psalmistico’ horen wij al dadelijk:

Zie hoe ik om U vecht

tegen den hinder van mijn eigen kwalen.

Eerlijk, wij zien het niet. Heel wat dieper spreekt Smit's vertrouwen in het mooie sonnet ‘Langzaam, God, ontbolstert Gij mijn ziel’, dat ver boven de andere verzen uit ‘Modo Psalmistico’ uitsteekt.

Belangrijker is het tweede gedeelte, ‘In Morte’ genaamd. Gabriel Smit heeft zich vaak op het probleem van de dood bezonnen. Zijn ganse geloof is er a.h.w. door gevoed. Het is in deze verzen vooral dat Smit zich het concreetst weet uit te drukken. Wij zegden het reeds hoger, een doodsangst is hier niet te vinden. Smit laat in die zin de dood ergens zeggen:

Want door mij alleen zal je vinden
wat je biddend het leven noemt.

Dit illustreert genoegzaam. Zelfs in ‘Het opgejaagde Wild’, het laatste gedicht uit ‘In Morte’, waar de dichter spreekt van ‘de kronkelwegen van mijn angst’ en verder van ‘de honden van den dood’, treft ons zijn zalige integrale berusting.

Niets in mij zal zich dan nog verweren:
dit is uw eigendom, mijn Vaderland.

Bij het herlezen dezer verzen viel ons plots een fragment te binnen van Jan Slauerhoff's beroemd vers ‘Djengis’, waar deze jonge woesteling, vóór zijn plundertocht naar West-Europa, tot zijn vader over de Westerse christene zegt:

In ieder woont een zelfgenoegzaam paar,
Gedurig zorgend om hun zieleheil.
Zij zien zich schooner, dieper dan zij zijn.
Zij smalen op de oude donkre goden
Die waren goed of kwaad, soms beide, nooit
Zoo wankel en verwikkeld als de hunne.
Zij vechten nooit, zij zorgen voor hun kindren;
Zij wachten biddend op Gods Koninkrijk.
Ik wil een einde maken aan dit spel;

[p. 287]

Verre van ons de mening van deze Slauerhoff-Djengis te delen; doch er moet toch iets in die verzen van Smit verdoken zitten, dat ook bij ons een zekere wrevel wekt. (Zijn onverwacht steigeren bij Ouwendijk's herbarbariserende Tafelronde heeft onze mening omtrent Smit bevestigd.)

Smit's enig doel is rust, en vooral geen potten breken.

Om verder te gaan. Ontegensprekelijk het prachtigste vers van ‘In Morte’, en tevens van heel de bundel is ‘De Krekel in het Gras’, dat wij hier dan ook overschrijven:

De dood zingt als een krekel in het gras:
onzichtbaar, onophoudelijk nabij.
Buig niet de halmen waar hij was,
hij is er niet, hij zingt u tergend vrij
het zelfde lied, en zocht gij dààr, -
weer vluchtte hij terwijl zijn stem
van u bezit neemt, aarde-zwaar,
overal, - en nergens vindt gij hem.

Doch denk dan niet: ik leg mij neer
en slaap. Wat geeft het dat hij zong?
Stil wordt het en hij zingt niet meer,
doch ongemerkt, een veeren sprong, -
en hij zit zegevierend op uw hand,
op het gebeente dat uw hand eens was.
O groene halmen, wuivend vaderland,
de krekels zingen, - overal is gras.

Naast P.N. Van Eyck's ‘De Tuinman en de Dood’ en Oldenburg Ermke's ‘Het Kroegje van de Dood’ staat ook Smit's Krekel als de zo eenvouvoudige doch pakkende verwoording van dit grote onontloopbare lot.

Kunnen wij bij Smit geen doodsangst vinden, een levensangst treffen wij er evenmin aan. Zulks getuigt ‘De Pijn der Liefde’, de derde cyclus van ‘Spiegelbeeld’, waarin Gabriel Smit enkele geslaagde verzen voor zijn vrouw, ‘mijn wonderlijke, aardsche toeverlaat’, bundelt. Wie een gedicht als ‘Interieur’ leest, voelt dadelijk dat in Smit's concrete menselijkheid, de grote mogelijkheden liggen.

Wie sterft het eerste, jij of ik?
en (ik) ben alleen, een grondeloos oogenblik.

‘Spiegelbeeld’ wordt gesloten met ‘Tweestrijd’. Het duel tussen leven en dood. Het is wel het minst geslaagde gedeelte van de bundel. Al aanstonds verklapt Smit ons over zijn dichterschap:

Zoo zwaar wordt het uit ons geboren.

Dat vinden wij op zijn minst overdreven. Vooral wanneer wij wat verder lezen:

De dood en het leven strijden
een bittere tweestrijd in mij.

Zulke haast journalistieke mededeling, roept bij ons alleszins weinig medelijden op voor die ‘zware geboorte’. Heel dit laatste gedeelte had gerust kunnen weggelaten worden.

Maken wij het bilan op, dan blijkt uit ‘Spiegelbeeld’, dat ondanks enkele mooie fragmenten, het werk van Smit globaal genomen niet de allures aanneemt die hem tot een groot dichter kunnen maken.

Adriaan de ROOVER.