Golfslag. Jaargang 1

[p. 282]

Prozakroniek
De duivel vaart in ons

Velen noemen de belangstelling der jongeren voor de roman een verheugend verschijnsel, immers het fabriceren van verzen heeft lang genoeg tal van rijpende talenten beknot en begrensd. Men staaft deze bewering veelal met erop te wijzen dat een groot gedeelte van onze Vlaamse schrijvers debuteerde met een verzenbundel. Van onze drie jongste romanciers, Van Aken, Lampo en Boon kan dit, bij mijn weten niet gezegd worden. Déze ‘kinderzonde’ kunnen we hen niet in de schoenen schuiven, wat evenwel niet inhoud dat we hen daarom meer krediet geven dan anderen. En nochtans er is iets verheugends in hoger genoemd verschijnsel: het getuigt niet alleen van belangstelling, ook van een drang om onze romankunst nieuw leven in te blazen. In hoeverre echter de aankomende schrijversgeneratie - dit geslacht van romanciers - er in zal slagen ons literair patrimonium met de nodige waarden te verrijken, blijft een andere vraag. Doch in deze schijnt de heer Lampo bijvoorbeeld, nogal optimist te zijn. Ergens in ‘De Faun’ zaliger gedachtenis, geeft hij een antwoord op Walschap's betoog ‘Wat willen de jongeren?’ Hij beschuldigt Walschap van ‘vooropgezetheid’ omdat deze het waagde ‘de opkomst van het jonge geslacht te negeeren’, en een beetje verder lazen wij: ‘Haar (de doorbrekende generatie) bestaan en haar waarde ontkennen is het bestaan van de zon negeeren.’

Neen, wij heten niet Walschap en wij ontkennen noch het bestaan, noch de waarde van de aanrukkende romanciers-garde, maar dat we nu daarvoor de lijn moeten doortrekken tot aan de zon, lijkt ons wel eens beetje overdreven. Want dàt is het juist wat we in hun werk missen: de zon. Kom, beschuldig ons niet van pantheisme, noch van kortzichtigheid, wij weten heel goed, zo goed als de duizenden die misschien vandaag, weer eens voor de eerste maal sinds lang, even konden glimlachen: we weten en voelen de noden van deze tijd, we worstelen met de ontgoocheling, we vechten tegen de decandentie, maar onder dit alles blijft het steeds de mens die beweegt, de volledige mens met zijn up en down's, wellicht met meer down's dan up's, maar mèt up's. En dat is het wat zo pijnlijk aandoet: èn in ‘Het Hart en de Klok’ èn in ‘Helene Defraye’ was het de volledige mens die we vruchteloos bleven zoeken. En wat wel opmerkelijk blijft is het feit dat Lampo het is die meent in zijn betoog de zon te moeten verdedigen, waar hijzelf in zijn scheppend werk dit natuurlijk element over heel de lijn negeert om het te vervangen door de kunstmatige flitsen van romantische lichtreclames. Inkonsekwentie? Een spelen met woorden? Kom, hoe onvoldragen, donker of eenzijdig hun werk ook is, zo houden ze ons alleszins de droevigste spiegel voor van deze armzalige tijd, waarin het alleen nog gekken kunnen zijn die durven spreken van hoop en

[p. 283]

liefde, die in hun oog nog de glans van het geloof kunnen leggen, het geloof in de uiteindelijke overwinning van het gezond menselijke. Neen, niet in allen is de duivel gevaren.

Deze ietwat omstandige inleiding om tot Piet Van Aken's jongste gewrocht te komen. Onder al de jongere romanciers is Van Aken mij misschien wel het liefst. Lampo's brain-trust en Boon's proletarische conceptie heeft hij in ‘De Duivel vaart in ons’ weten te versmelten tot een geheel dat noch cerebraal, noch volks aandoet. Dat deze formule echter niet uitgegroeid is tot de schepping van een over heel de lijn aanvaardbare realiteit, ligt wellicht aan het feit dat ook Van Aken nog niet de kracht bezit de gehele mens aan te durven en ons dus slechts kan brengen wat zijn beperkte algemene visie bezit aan essentiele waarden. Ik zeg beperking, en dit heeft Van Aken met zijn collega's ongetwijfeld gemeen, al staan zijn mensen dan ook dieper in de realiteit, Van Aken's realiteit.

Al de figuren uit ‘De Duivel vaart in ons’ zijn terug te brengen tot één type: de duistere mens. De personages worden opgedreven tot heroische gestalten of tot de onmiddellijke, primitieve tegenpool daarvan. Ten overstaan van zijn vorig werk, is Van Aken er evenwel in geslaagd een eerste evolutie door te voeren, die hem heeft toegestaan zijn ontginningsveld enigszins te verruimen. Waar in ‘Het Hart en de Klok’ aan het milieu een kracht werd opgedrongen die elke werkelijkheids-aanvaarding vreemd bleef, hiermede trachtend iets van het surrealistische procédé te verwerken, zodanig, dat deze getransponeerde werkelijkheid omgezet werd tot wat we niet anders kunnen noemen dan irrealiteit. Ik verklaar: de atmosfeer uit ‘Het Hart en de Klok’, groots, bruisend en van een duistere immensiteit, bleef, ondanks de schildering die een bestaande werkelijkheid poogde voor de geest te roepen, een irrealiteit. Maar tevens bleven de figuren, op zichzelf irreële mensen, steeds in harmonie met de atmosfeer. En dit was ongetwijfeld een verdienste die we niet willen onderschatten. Doch deze gecreëerde, surreële werkelijkheid deed zo kunstmatig en onwaarachtig aan, sommige uitspraken zo onnatuurlijk en gewild, dat de hele waarde van het boek er door werd aangetast.

In ‘De Duivel...’ nu heeft schrijver zich echter nog niet geheel kunnen onttrekken aan de geheimzinnig-donkere toon van zijn vroeger werk: de mythe van de Steenklamps, de vreemd-gefantaseerde figuren als daar zijn Gust, de vader van Godelieve (waarvan schrijver door Claude zelf laat zeggen: ‘Doch de waarheid was dat de duistere persoonlijkheid van de man me met een instinctieve vrees had vervuld’) en de dominé enerzijds; en Claude, de niet tegen het leven opkunnende (die misschien wel enige overeenkomst zou kunnen vertonen met Thijs uit Walschap's ‘Een Mensch van goeden Wil’.) anderzijds, met daartussen dan de primitieve en animale, maar in de grond al even gebruskeerde gestalte van de Joker, vermogen niet ons de ware, gehele mens te doen vinden. Naast de eigenlijk niet genoeg uitgediepte gestalte van Claude blijft het wellicht Godelieve die ons als het meest aanvaardbaar voorkomt.

Gewis, Van Aken bezit de fascinerende kracht een praegnante atmosfeer op te roepen en sommige scherp belichte details dragen hier ongemeen toe bij. Maar of dit alles ons innerlijk rijker zal maken betwijfel ik ten sterkste. Want noch de atmosfeer, noch de groteske of brutale schildering der perso-

[p. 284]

nages kunnen ons per slot van rekening brengen wat wij van elk kunstwerk verlangen, neen , sen moeten: de waarachtige mens, trillend van spanning en leven. Sommige pseudo-philosphische uitspraken van de dominé, de diepzinnige mijmeringen van Godelieve of de met politieke vooropgezetheid verkondigde theorien die sporadisch over de bladzijden verspreid liggen, vermogen nog niet geheel, de eerder animale kracht uit Van Aken's vorig werk, in dit boek tot een evenwichtig geheel te brengen. Al wil ik graag toegeven dat Van Aken het laatste woord nog wel niet zal gezegd hebben.

Ik geloof dat het Toussaint Van Boelaere was, die meende in het vroegere werk van Van Aken een Noordse invloed te moeten vaststellen. Dit mag waar zijn, doch veel sterker lijkt mij, bijzonder in: ‘De Duivel vaart in ons’, een engelse (genre Wuthering Heights) en vooral een amerikaanse invloed waarneembaar. Maar waar bij Emily Brönte de figuur van een Haethcliff bijvoorbeeld, hoe brutaal ook, ons geen enkel ogenblik loslaat, ons geen enkel moment als on-waarachtig dus als onaanvaardbaar voorkomt, vermag Van Aken niet ons zijn personages eenzelfde menselijk complex als werkelijk leefbaar te doen accepteren. Daarvoor blijven sommige figuren in de grond te wazig ofwel te raadselachtig-grotesk, andere te naïef begrensd. Daarnaast wordt het duidelijk dat bij sommige brutale scènes hem het Amerikaanse roman-concept als voorbeeld heeft gediend. Zelfs de stijl ondergaat hier een invloed waar ongetwijfeld een Caldwell en een Hemingway niet vreemd aan zijn. De kleurige, steeds met verassende adjectieve doorspekte volzinnen van Van Aken, worden hier - vooral bij de aanvang van het derde deel dat ons de gevoels-atmosfeer weergeeft van Godelieve, juist na de moord op Claude - tot een nerveuze opeenstapeling van korte, zenuwachtige flitsen.

En hiermede meen ik van dit jongste product van een ongetwijfeld talentvol romancier, de meest essentiele kenmerken te hebben aangestipt. Dat ik meer de literaire kant, de vorm, van het boek belichtte en me minder liet drijven door zuiver ethische bespiegelingen, ligt aan het opzet. Want het beeld dat Van Aken ons wil ophangen van de na-oorlogse mens kan ik onmogelijk in zijn totaliteit beamen en een uitwijding dààrover zou dit betoog met ettelijke pagina's hebben verlengd. Wellicht wijd ik in de nabje toekomst wel een afzonderlijke bijdrage aan dit aspect van Van Aken's roman. Voorlopig wil ik herhalen wat ik hoger reeds schreef: Neen, wat men er ook van denke, niet in àllen is de duivel gevaren.

Ivo MICHIELS.