Golfslag. Jaargang 1

[p. 242]

Prozakroniek
Van Marnix Gijsen tot Jan Albert Goris

Als titel van deze bijdrage had ik evenzogoed gezet: ‘Het geval Gijsen’, want een geval begint het werkelijk te worden, deze evolutie die een aaneenschakeling blijkt te zijn van overwonnen standpunten, of liever een aaneenschakeling van verloocheningen. Al is Gijsen ook niet de enige Vlaming die, - na aan een jong en blij humaniserend idealisme zijn eerste krachten te hebben gewijd - eens gearriveerd en de weg der erkenning betreden, meent de volkomen negatie te moeten aanvangen in een totaal volksvreemd millieu.

Het is dan ook te begrijpen dat velen enigszins weemoedig terugdenken aan Gijsen's Fransiscus-periode. En werkelijk, hoe onvoldragen, hoe losbandig deze producten als poëtisch aspect ook waren, het waren woorden die eerlijk en oprecht konden klinken. Jaren later wierp Gijsen dan zijn atoombom. ‘Het Huis’ wàs een revelatie, het was nieuw, het klonk overtuigend en zo geheel anders. Doch dit is dan een begin geweest. Toen René Verbeeck in de eerste jaargang van ‘Vormen’ Gijsen in verband bracht met Lee Masters, toen rijpte de twijfel, temeer daar Gijsen in dit blad een terechtzetting deed aanbrengen die zo weinig overtuigend klonk dat zij velen, altans innerlijk, nooit kon voldoen. Want deze terechtzetting, waarvan iedereen de wankelheid voelde, moest ongetwijfeld een andere Gijsen voor de geest roepen: de man die vóór alles, litterair-historisch gezien, zijn zo gemakkelijk veroverde plaats wilde behouden. Gewis, had Gijsen eerlijk toegegeven Lee Masters gekend te hebben nog vóór ‘Het Huis’ verscheen - en ongetwijfeld is dit ook werkelijk het geval geweest - de verdienste van Gijsen's gedichten zou er ons niet minder om geweest zijn. Verbeeck plaatste de terechtzetting en zweeg verder.

In dit licht is Gijsen's laatste werk ‘Over het Vlaamsche Genie’ dan ook geen verrassing, integendeel, het brengt ons de nodige klaarheid en het nodige doorzicht. Jan Albert Goris zelf heeft ons wantrouwen gewettigd.

Reeds op de eerste bladzijde geeft Goris zich bloot. Wanneer hij bij een Amerikaans ‘waarnemer’ leert dat de Vlamingen brave mensen zijn, ‘niet zeer schrander, zij zijn zelfs een weinig osachtig’, dan heeft deze tekst hem ‘in diepe overpeinzingen gedompeld’ en een ‘minderwaardigheidscomplex doen terug opleven waartegen (hij) sinds (zijn) prille jeugd strijd.’ Een minderwaardigheidsgevoelen dus omdat hij Vlaming is, omdat hij behoort tot dit brave ossenvolkje. Ik geloof, heer Goris, dat vele van onze mensen moesten zij deze regels onder ogen krijgen, aan een geheel andere onderdompeling zouden denken, maar voor uw geniaal onderscheidingsvermogen zou dit natuurlijk weer in hun nadeel pleiten.

Goris komt verder tot de conclusie dat 80% van de Vlamingen plattelandbewoners zijn. De Vlaamse boeren zijn voor hem dezelfde als al de ander landelijke bevolkingen van Europa. En hier geeft hij enkele staaltjes van hun

[p. 243]

psyche: arglistigheid, hebzucht, vrekkigheid, harteloosheid, lichaamlijk geweld, bekrompenheid, gemis aan burger en militaire deugden (entre parenthèses: waar heeft Goris de moed vandaan om nog over militaire deugden te spreken?). En wat de Vlaamse boer specifiek eigen is: listigheid, kortzichtigheid, enz., dit alles tengevolge van... het klimaat, het ‘Vlaamse klimaat dat kant noch wal raakt.’

Wel, heer Goris, er was een tijd dat listigheid niets anders was dan een broeiende vrijheidsdrang, dat harteloosheid niet anders was dan verweer tegenover de verdrukkers en de uitzuigers, dat het lichamelijk geweld van dit volk steden- en dijkenbouwers heeft gemaakt, dat bekrompenheid eerlijkheid betekende, dat het gemis aan burger- en militaire deugden helden heeft voortgebracht, en waren het juist deze boeren niet die, toen zij Brigands genoemd werden, de franse adamsappel voor de zoveelste maal moeilijk deden op en neer gaan, en maakten deze boeren dan ook niet het grootste deel uit van het IJzerleger uit de eerste wereldoorlog? (Werkelijk wat een schande voor de andere legers, dat een volk met totaal gemis aan militaire deugden, vier jaar lang heeft stand gehouden tegen een zo sterke vijand.)

Maar nogmaals gaat Goris verder. Dat de Vlaming gevoelig is voor de natuur? Waarom niet? Zijn mens en natuur niet één? Dat de Vlaming vergeet ‘dat het drama zich niet buiten ons afspeelt, dat het drama binnen ons is,’ en dat dit ‘zijn vertolking vindt in een smakelijke folkloristische litteratuur,’ dat bij onze schilders uit de 17^e eeuw vóór alles het landschap komt en eerst dan de mens? Laat ons aannemen dat dit alles waar is (al kan geen enkel Vlaming zoiets totaal beamen), is dit dan een reden om daaruit conclusies te trekken die de wereld moeten doen geloven dat wij, Vlamingen, onooglijke, waanwijze kleuters zijn, alsof wij nooit een Ruusbroec hebben gehad, geen Memlinck en geen Van Eyck, geen Rubens en geen Breughel, alsof de O.L. Vrouwe Kerk te Antwerpen en het Raadhuis van Leuven knutselwerk blijven tegenover de krachtige, van geestelijke verheffing getuigende Manhattan-Building?

Wel geeft schrijver toe ‘dat zich van tijd tot tijd een mirakel voordeed’; een mirakel zegt hij, dus iets toevalligs, of liever, iets dat ‘van boven uit’ zo ineens zonder enige aanleiding vóór ons staat. En als voorbeeld van zulk mirakel geeft hij Gezelle. Neen, Mijnheer Goris, Gezelle is geen mirakel, evenmin als Van de Woestijne of Verschaeve; zij zijn kunstenaars, grote kunstenaars, maar zij zijn dat juist door het klimaat, de Vlaamse atmosfeer die zij ingeademd hebben van bij hun geboorte, hun verbondenheid met de lucht, het land en de mensen, die banden die zij hebben gevoeld als een heilige gebondenheid, hun Vlaamse vroomheid, hun Vlaamse strijdbaarheid, hun Vlaamse eerlijkheid, hun Vlaamse ziel die slechts een klein stukje was van de gehele psyche, dàt heeft hen gevormd en hen de essentie gegeven van hun kunstenaarsschap. En ik wil hier niet dwepen, noch prediken over een Vlaamse mythe of iets dergelijks, maar dat ware uw taak geweest, Heer Goris, aan de hand van onze Meesters, aan de hand van onze kunstwerken waarvan het buitenland maar al te graag wenst in het bezit te komen, de psyche van uw volk te filtreren: dat zou eerlijk en oprecht zijn geweest. Nu zijt ge gaan zoeken bij mensen die nooit een Vlaamse ziel begrepen, om ten langen laatste bij uzelf te rade te gaan: voorwaar een slechter maatstaf had ge moeilijk kunnen vinden.

[p. 244]

Gewis, wij zijn niet blind voor onze gebreken en zwakheden, die heeft per slot van rekening elk volk, maar nog nooit heb ik van een Fransman gehoord dat hij zich minderwaardig zou voelen tegenover een Amerikaan bijvoorbeeld, omdat deze laatste behoort tot een volk dat een Bing Crosby kon voortbrengen, terwijl Frankrijk zich moet tevreden stellen met een Ravel of zo.

En dan over de Vlaamse zinnelijkheid die ‘eenvoudig en burgerlijk’ blijft. En nochtans, zegt Goris, wij weten ‘dat alleen het schouwspel van een wilde innerlijke wanorde van aard is om onze vermoeide gewetens en onze bezonken zinnen te ontroeren’. En na Beatrijs neemt hij Rubens als specimen ‘van stevige harmonie... van evenwicht tussen geest en vlees dat van de grote massa van het Vlaamse volk altoos een element van stabiliteit, van stevigheid en van rijkdom heeft gemaakt.’ Maar uit dit alles besluiten dat het geestesleven in Vlaanderen van nul en generlei waarde zou zijn wil Goris nu ook precies niet toegeven. Er zijn ook nog burgers. En zelfs nog méér wil hij toegeven, want plots lezen we op bladzijde 28 dat de Vlaamse Gentenaren vanaf de 13^e tot de 15^e eeuw, werkelijk zo wel een en ander op hun actief hebben: ‘zij hebben de kunst ontdekt om orde te scheppen in de stede’ maar verder lezen wij dan weer: ‘zij hebben het mirakel van de sociale organisatie verwezenlijkt: de harmonie en de voorspoed’. Dus... weer een mirakel. Hierna volgt dan een loftrompet-solo op de burgerij, hun gezond verstand, hun weerbaarheid, hun vrijheidsdrang en hun kunstzin, zelfs ontdekt hij een geniaal burger met name Rubens.

En zo komen we tot een eigenaardige vaststelling: waar de plattelandsbevolking (80%) alle mogelijke ondeugden en gebreken op de nek krijgen daar worden de burgers plots gebombardeerd tot de enige dragers van Vlaanderen's kulturele waarden, en, zegt Goris, ‘deze burgers zijn het, die het hoofd hebben geboden aan de heeren, en die, indien het erop aankwam, de koningen van Frankrijk hebben verslagen’, met andere woorden, niet eens 20% (want ook de adel vertegenwoordigt een bepaald percentage) van de gehele bevolking zou aan deze strijd hebben deelgenomen. En later hebben we toch nog zoiets als de Boerenkrijg gehad meen ik. Neen, Mijnheer Goris, het is ons totaal onmogelijk u te volgen; de geschiedenis heeft ons dit alles zo heel anders geleerd.

En nu tot slot nog deze enkele woordjes. Op bladzijde 34 staat: ‘al heel vroeg is hij (de Vlaming) begonnen met zijn eigen tegenspoed te spotten, te pochen op zijn wanstaltigheden’. Door ‘De roman van den Vos Reinaerde’ en de ‘Legende van Ulenspiegel’ hebben de Vlamingen hun ‘eigen caricatuur’ gemaakt. Maar over de grofste, de wansmakelijkste caricatuur die ooit door een Vlaming over zijn volk werd geschreven, wordt hier met geen woord gerept, te weten: een in boekvorm uitgegeven lezing, gehouden ‘in het jaar 1943 in de door Jacques Maritain gestichte Ecole Libre des Hautes Etudes te New-York’, door zekere Jan Albert Goris en getiteld ‘Du Genie Flamand’.

Ivo MICHIELS.