Golfslag. Jaargang 1

[p. 240]

Muziekkroniek
Jan Ockeghem

Na Guillaume Dufay komt een ganse reeks toonkunstenaars hun stappen zetten in de diepe sporen van voornoemde genius. De voornaamste onder deze volgelingen van Dufay zijn: Regis, Caron, Gizeghem, Vincent Faughes en Brassart. Deze laatste is de schepper van het enig-mooie motet: ‘O Flos flagrans’⁽¹⁾. Een ander componist Reginald Liebert, treedt vooral op het voorplan met een merkwaardige kompositie van een volledige mis die zowel de ordinarium als de propriumdelen bevatte.

Zoals reeds in een voorgaand artikel werd gezegd vormde het hof van Bourgondië (met Philips de Goede en Karel de Stoute, midden 15^e eeuw) het middelpunt van het toenmalige muziekleven. De school van Dufay noemt men dan ook zeer dikwijls de ‘Bourgondische’. Nochtans zou de eigenlijke Nederlandse school bestaan hebben uit een aantal ‘anonymi’ der Triënter Codices. De historici hebben nooit geaarzeld te beweren dat Dufay en Binchois zich bedienden van traditionele vormen. Daarmee staven ze ook hun bewering dat de eigenlijke Nederlanders nieuwe vormen zouden geschapen hebben waarop de componisten die toen opkwamen voortborduurden. Hier noemen wij Jan (van) Ockeghem en Jacob Obrecht. Wanneer we slechts een vlugge oogslag werpen op de werken van Dufay en Binchois dan zien we dat zij een schat van intieme kamermuziek tot erfdeel hebben gelaten, terwijl de muziek van Ockeghem en Obrecht monumentaler en majestatischer aandoet, en afgestemd is op de Kathedralen waaraan beide komponisten verbonden waren. Het grootse in hun werken, hun fierheidsgevoel en het bewustzijn van hun Nederlandersschap zijn karakteristieken die voor de kenner van het repertorium der polyphonische muziek steeds onmiddellijk erkenbaar zijn.

Ockeghem en Obrecht wisten de polyphonie tot een verbazingswekkende virtuositeit op te voeren. De contrapuntiek werd door hen tot in de laatste fijnheid ontwikkeld. De vierstemmigheid was een vaste regel geworden, alhoewel er ook wel grotere bezettingen gebruikt werden. Er was vanwege de komponist een grote en gelijke belangstelling voor iedere stem. De band tussen de cantus-firmus en de overige stemmen werd inniger doordat deze laatsten ritmisch geheel of gedeeltelijk imitatief het spiegelbeeld van de cantus-firmus weergaven.

Ockeghem vooral aarzelde niet de cantus-firmus canonisch verdubbeld te bewerken, en had er zelfs pret in een cantus-firmus van achter naar voor te zetten. Deze muzikale spitsvondigheden of virtuositeitstrukken noemde men: spiegelcanon, kreeftcanon, proportiecanon, raadselcanon, enz. Het gevoel voor het ‘vertikale’, de ‘samenklank’, nam stilaan af wat er op wijst dat de Italiaanse renaissancestijl verdween.

De Gothische vormkrachten nemen terug toe, gevormd en gesteund door de Engelse kunst die hierop invloed uitoefende.

(1) Een mooie fonographische opname hiervan bezorgde: ‘Anthologie Sonore 72 A.

[p. 241]

De oorzaak hiervan lag in de omstandigheid dat Ockeghem nimmer in Italië geweest is; dat hij en Obrecht onder invloed stonden en werkten te midden van het nog niet door de renaissance beroerde volk; en ten slotte en niet het minste, dat ze van Vlaamse en N. Nederlandse afkomst waren, terwijl Dufay en Binchois uit Wallonië stamden.

Bij Ockeghem en Obrecht vindt men ook de overgangstechniek van het binaire (tweeledige) naar het ternaire (drieledige) ritme of omgekeerd. Zo, stuit men in hun motetten op talrijke maatveranderingen. Langzamerhand kreeg hun oeuvre een onafgebroken stroming en greep het terug naar het eeuwige ritme.

Bij Ockeghem ligt het zwaartepunt van zijn werk in zijn Missen. (17 in getal) Ze zijn geschreven op wereldlijke c.f. voor zover ze niet geheel vrij zijn. Deze laatste zijn de bekoorlijksten. Hierbij hoort de ‘Missa cuiusvis toni’ die men in vier verschillende kerktoonsoorten kan zingen door de sleutels te veranderen.

Daar het werk van Obrecht nagenoeg volledig is uitgegeven is het meer gekend dan dat van Ockeghem. Obrecht is een nog machtiger en overtuigender geest dan Ockeghem alhoewel deze laatste even groot technikus is. Glareanus getuigde van hem: ‘Obrecht bezat zoveel vuur en vindingskracht dat het voor hem een kleinigheid was een ganse Mis te schrijven op een nacht.’ Zijn muziek is nog gloedvoller en de samenklank is nog bevredigender. Hij schreef 24 Missen, 22 motetten en een schat van allerlei muziek waaronder zijn orgelkomposities. Evenals bij Ockeghem moet rekening gehouden worden met de toevoeging van een reeks instrumenten. Hier steunt men zich op de veronderstelling dat de instrumenten de stemmen moesten schragen omwille der willekeurige en onvolledige tekstbehandelingen, hetgeen geïllustreerd wordt door de schilderijen uit die tijd zoals Van Eyck's ‘Zingende Engelen met Instrumenten’. Obrecht schreef zijn Missen vierstemmig en enkel op c.f. gebouwd. De missa ‘Sub tuum praesidium’ is en blijft het majestatisch hoogtepunt van al zijn werken.

De motetten zijn steeds gebouwd op de bij de tekst behorende Gregoriaanse melodie. Deze twee grote meesters verschillen niet zo zeer als men wel pleegt te denken. Hun tijd, hun streven, hun materiaal was hetzelfde.

Tot slot van deze korte uiteenzetting nog enkele namen van hen die tijdgenoten waren van deze reuzen uit de 2^e Nederlandse school:

Jakob Barbirou	1448-1491
Antoine Busnois	? - 1492
Antoine Brumel	? - ±1510
Mathias Pipelaere en Gaspar van Werbecke.

Lode van CRAEN.