Golfslag. Jaargang 1

[p. 197]

Kroniek der vreemde Letteren
Charlotte Bronte: ‘Jane Eyre’
Rex Warner: ‘The aerodrome’

Op dit ogenblik wijzen alle tekenen op de doorbraak van het classisisme dezer eeuw. Het romantisch realisme waarvoor de jongste generatie haar schrijfmachine verslijt, kondigt immers in zijn hybridisch voorkomen het verschuiven van het accent van romantiek naar realisme aan. En met het realisme of het onpartijdiger, objectiever, evenwichtiger aanvoelen en uitdrukken van levenshouding en levensvisie, bereikt de mens - een ogenblik weliswaar - weer de wijsheid of rijpheid die het hem gegund is van tijd tot tijd, van eeuw tot eeuw laat ons zeggen, als vrucht van jarenlange dwalingen, beproevingen, ellende en smart te beleven. Mogelijk dat het nog wat kan duren vooraleer de geschokte gemoederen van deze tijd de uiteindelijke zin van strijd en verdeeldheid zullen aanvaarden. De belangstelling van de elite en door weerslag van de massa - het zou ook kunnen dat de stromingen zowel van onderen naar boven als van boven naar onderen lopen - toont alleszins aan dat er behoefte is aan bezinning, dat het NAdenken een halt wil stellen aan ondoordacht handelen, of beter nog dat noch het denken, noch het handelen alleen de loop van de gebeurtenissen of van het leven mag beheersen. In alle levenshoudingen zijn twee determinanten te vinden, nl. de verhouding tussen de persoon en de maatschappij en de verhouding tussen de persoon en God; het geheel tenslotte, de som van liefde, haat, verdrukking, macht, onderworpenheid, verheffing, val, schuld en boete ligt in dat éne: het Geweten.

De voorbije jaren dezer eeuw zijn grotelijks chaotisch, normenloos geweest. Men heeft gezocht, beproefd in alle richtingen, in de extremistische het meest. In de literatuur: de romantische periode, ditmaal, in vergelijking met die van verleden eeuw, zo veel mogelijk verwijderd van alle schijn van heiligheid om niet schijnheilig te zijn. Als resultaat: l'homme écartelé. De jaren die nu aanvangen, die van romantisch realisme, zullen nodig zijn om de goede brokstukken van de mens in elk der experimenten overgebleven, weer samen te brengen. Vandaar het toetsen van droom aan realiteit, van realiteit aan droom. Wij waarschuwen nochtans reeds op voorhand. De hybridische formule die de tegenwoordige schoonheidsscheppers en -zoekers huldigen, leidt vrijwel meer tot kunstmatigheid dan tot kunst. En dit vooral; wanneer zij ze beschouwen als sleutel tot een esthetisch spel.

Het verwondert ons niet dat ‘Jane Eyre’ van Charlotte Brontë, zo kort na het hernieuwd succes van Emily Brontë's ‘Wuthering Heights’ (beide romans verschenen ongeveer 100 jaar geleden: 1847) de sympathie van het publiek wint of kan winnen. De Brontë-wereld is iets heel aparts, iets aparts als deze van een Julien Green b.v. of een Ramuz. We willen hier, wat 100 jaar studie en kritiek rond de gezusters Brontë heeft verzameld, niet herhalen, noch resumeren. Beide romans zijn en blijven meesterlijk en zijn representatief voor het romantisch realisme van de 19^e eeuw. Over Charlotte Brontë schreef Virginia Woolf: ‘we read Ch. Br. not for exquisite observation of character - her characters are vigorous and elementary; not for comedy - hers is grim and crude; not for a philosophic view of life - hers is that of a country parson's daughter; but for her POETRY. Probably that is so with all Writers, so that, as we say in real life, they have only to open the door to make themselves felt. There is in them SOME UNT AMED FEROCITY PERPETUALLY AT WAR WITH THE ACCEPTED ORDER OF THINGS which makes them desire to create instantly rather than to observe patiently. This very ardour, rejecting half shades and other minor impediments, wings its way past the daily conduct of ordinary people and allies itself with their more inarticulate passions. It makes them poets, or, if they chose to write in prose, intolerant of its restrictions.’ De poëtische atmosfeer - geladen of ijl - eigen aan het romantisch realisme is wellicht de hoofdreden waarom ‘Jane Eyre’ weer opgeld maakt. Doch de ‘wat ongetemde wildheid, eeuwig in strijd met de aanvaarde orde der dingen’ legt o.i. ook de nadruk op de strijdende persoonlijkheid, de ‘over-

[p. 198]

whelming personality’ van de heldin en van de schrijfster. Op de sociale evolutie van de Victoriaanse tijd heeft Charlotte Brontë - evenmin als haar zuster - invloed gehad. Ook in de vrouwenemancipatie speelde zij omzeggens geen rol. Maar de indruk ontkomt men niet dat Jane Eyre een onafhankelijkheids- en persoonlijkheidsgevoel kent dat merkwaardig is voor het midden en voor de tijd waarin ze leeft. Dat het verwerven van deze ‘independence’ niet alleen het gevolg is van lijden, liefhebben en haten of van gevoelselementen is vanzelfsprekend. Er is zoveel beheersing als ongetemdheid in haar aanwezig, d.w.z. zowel bewustzijn als passie. Zij onderscheidt het recht en het onrecht, zij bezit een onderscheidingsvermogen of een gezond verstand dat haar redt voor slaafsheid en degradatie. Noem het slechts de filisofische visie van een country parson's daughter. Virginia Woolf onderscheidt de elementaire zuiverheid van Jane Eyre, de sterkte, de dapperheid dezer vrouw, die ze wellicht voor de alledaagse uiting van een religieuse levenshouding neemt. Hoeveel vrouwen van heden herkennen zich in de spiegel van Jane Eyre's karaktervastheid? Andere tijden, andere zeden! Waarom niet? Maar welke vergelijkingspunten met de vrouw-soldaat, met de swingmamsel?

We verminderen dus liefst niet de ethetische draagwijdte van Charlotte Brontë's boek omwille van de intens boeiende poëtische drijfkracht die het bezit; we vergeten dus niet te luisteren naar de offerende, verzoenende, verdraagzame intenties van Jane Eyre achter de hardheid die het rauwe leven haar leert.

Uitzonderlijk hard zijn ook de mensen van ónze tijd. Onze nieuwe humanitaire concepties zullen er mee rekening moeten houden. En een zekere verharding zal er het - misschien niet onheilzame - gevolg van moeten zijn. Maar wat niet kan opgegeven worden of mag verdwijnen is de ‘menselijkheid’ zelf, wil het menselijk geslacht zijn volkomen vernietiging niet bewerken. Uit de technische volmakingen en de politieke tegenstellingen die twee wereldoorlogen ons leerden kennen, wordt het meer dan tijd tot het beslapen der gebeurtenissen te komen. We kunnen niet in de extremen leven, noch in het vacuum er tussen gelegen. We hebben ten overstaan der gevoelens te veel brains gekregen. Brains dan nog, regelmatig geladen met utilitaire slogans als motors met renderende essence. We worden uit de koers geslagen door de skrupuulloze ‘planning’ door het ontworstelen uit de tradities. In deze romantisch realistische periode trachten ook enkele auteurs de fantasie rond de politieke werkelijkheid te wikkelen. Een auteur als Rex Warner, na een minder gelukkige poging in ‘The Professor’, komt tot een technisch esthetisch en ethisch niet gewoon resultaat in ‘The Aerodrome’. In beide boeken valt eigenlijk het hoofdaccent op een conflict tussen vader en zoon. Wordt het in ‘The Professor’ een bijgelegd misverstand in zake het verdedigen der democratie zonder of met wapens (waarbij geöpteerd wordt voor het tweede alternatief en de professor het slachtoffer wordt van zijn te attentistisch humanisme), in ‘The Aerodrome’ behandelt Rex Warner het probleem met minder partijpolitieke eenzijdigheid en vooringenomenheid. Deze nieuwe tijden niet alleen in het teken van het nationalisme te zien, dat eigen is aan iedere grote natie die zich zelf respecteert. Er bestaat een conflict tussen de technische mens en de gewone burger, tussen het-doelheiligt-de-middelen en de genuanceerd-wettelijke verhoudingen. Dit conflict wordt veruiterlijkt door de Vice -Marshall van de luchtmacht enerzijds (de vader) en de Flight-Lieutenant (de zoon) anderzijds. Wanneer de luchtmachtethiek door de vader wordt uiteengezet, begrijpen we best dat er iets niet in orde is en dat de zoon in opstand moet komen. Maar ondanks de fouten door het nieuwe (de vader) veroorzaakt, kan het oude niet meer worden zoals het vroeger was: ‘no corner of the country that had felt the force of his ideas could afterwards relapse wholly in its original content. Het oogmerk van de Vice-Marshal was: ‘That the world may be clean’. Hij zocht dit nochtans te verwezenlijken met de uitschakeling van alle menselijke zwakheid en toegeving, met een verharding en een verkoeling te hoog en te sterk voor de kleine mens. Het gevolg was doodslag en ontgoocheling, in zijn geheel meer destructie dan opbouw. Dat na het experiment het oude niet meer herstelbaar is, noch aan zichzelf gelijk kan blijven, is de zoon zich bewust; ‘That the world would be clean. I remembered my father's words. Clean indeed it was and most intricate, fiercer than tigers, wonderful and infinitely FORGIVING.’

Hier breekt de verzoenende noot door die nodig is wil deze tijd genezen. Brain en geweten leveren een strijd die niet in vijandschap maar in wederzijdse erkenning eindigt.

Hendrik STORM.