Golfslag. Jaargang 1

[p. 85]

Muziek
Guillaume Dufay

Met Guillaume Dufay verplaatst de muzikale potentie van het 15^e eeuwse Europa zich naar de Nederlanden en worden de grondvesten gelegd waarop de grote traditie die gedurende ongeveer twee eeuwen de muziekgeschiedenis blijft beheersen, zal kunnen uitgebouwd worden. Van de eerste generatie, wier activiteit zich ontvouwt van omstreeks 1430 af, geldt Guillaume Dufay tot nog toe als de meest representatieve figuur en ook zijn tijdgenoten beschouwden hem samen met GILLES BINCHOIS als een geniaal meester, wiens werk het ethos van Laat-Gotische wereld in zich droeg.

Misschien is het wetenschappelijk niet geheel juist Dufay al tot de Nederlandse contrapuntisten te rekenen daar zijn kunst nog wortelt, enerzijds in de polyphonie van de Parijse Notre-Dame School en aan de andere kant nawijsbaar beïnvloed werd door de stijl van JOHN DUNSTABLE, terwijl hij de onmiddellijke inwerking onderging van de Boergondische hoofse sfeer, waarin hij een tijd geleefd heeft. Doch elke grote figuur is aan het verleden gehecht en staat reeds met een voet in de toekomst, en het kan niet geloochend worden dat deze Henegouwer de stijlprincipes heeft vastgelegd en de constanten heeft bepaald, die bindend zijn gebleven voor heel de Nederlandse meerstemmigheid, in welke de coördinatie der verschillende partijen als specifieke uiting van de Gotische gemeenschapszin immer herkenbaar is.

De biografische gegevens over de meester, die waarschijnlijk omstreeks 1400 geboren werd in de streek van Kamerijk, zijn betrekkelijk schaars. Uit de weinige historische documenten die zijn naam vernoemen, weten wij dat Dufay in 1428 als zanger opgenomen werd in de Pauselijke Kapel, dat hij in 1436 tot kannunik werd benoemd aan de kathedraal te Kamerijk, dat hij daar verschillende jaren werkzaam was, dat men zijn aanwezigheid kan vaststellen te Brussel, te Florence, te Brugge, te Besançon en dat hij op 27 November 1474 te Kamerijk overleed. Van zijn jeugd en zijn muzikale vorming is niets bekend; waarschijnlijk werd hij ingewijd in de geheimen van de compositie door de zangmeesters der kathedraal te Kamerijk, waar hij onder de koorknapen naast Gilles Binchois heeft gestaan. Zeker is het, dat hij reeds jong componeerde; zijn vroegst bekend werk dagtekent uit 1416.

Alhoewel men wat data en duur betreft enkel op veronderstellingen kan steunen, kunnen Dufay's betrekkingen met het Boergondische hof niet in twijfel worden getrokken: de meester componeerde een tweestemmig stuk Portugaler ter ere van Isabella van Portugal, derde vrouw van Philips de Goede en gaf muzikaal onderricht aan de jonge graaf van Charvolais, de latere Karel de Stoute. Doch Dufay's handel en wandel aan het hof van Boergondië heeft bepaaldelijk daarom betekenis, omdat hij daar weer in aanraking kwam met Binchois, wiens stijl zich volkomen had aangepast bij de verfijnde, overbeschaafde levenshouding van de praalzuchtige hertog, die aan de muziek ook decoratieve eisen stelde.

De neerslag van de Boergondische geest zullen we terugvinden in de chansons naar Franse teksten, die in Dufay's oeuvre een niet onaanzienlijke plaats innemen, zo door hun aantal als door hun persoonlijke vormgeving.

Dat gezamelijk oeuvre, althans zó lijk het bewaard bleef en bekend is, omvat ongeveer twee honderd verschillende composities. Kwantatief is de motetvorm bij hem het best vertegenwoordigd - men telt 87 motetten, -

[p. 86]

dan volgen de liederen met Franse teksten ten getale van 59, daarop de mis-fragmenten (35), slechts 7 missen waarin het hele ordinarium getoonzet werd, eindelijk 7 Italiaanse liederen en 2 magnificats.

Het is voornamelijk in de mis-compositie dat Dufay grondleggend werk heeft tot stand gebracht. Vijf van zijn missen zijn zogenaamde parodie-missen, d.i. ze zijn gebouwd op een wereldlijke melodie, ontleend aan een volkslied of aan een profane meerstemmige compositie, zooals de missa Se la face ay pale en de missa L'omme armé. (Naar het Franse volkslied L'omme armé werden door verschillende Nederlandse meesters niet minder dan 24 missen geschreven). Doch daarin schuilt niet het baanbrekende, echter wel in het feit dat het thema in alle delen van het ordinarium tot basis dient, waardoor de wezenlijke thematische eenheid wordt verwezenlijkt. Aldus ontstaat een cyklisch werk, gesloten van vorm, en waarin als een soort van leidmotief of ten minste herinneringsthema het aangewend volkslied voortdurend uit het stemmenweefsel naar de oppervlakte dringt, ofwel in zijn normale, algemeen bekende gedaante, ofwel vervormd, hetzij uitgespreid in grotere notenwaarden, hetzij in zg. Engführung, nu eens in tweeledig, dan in drieledig ritme. De dispositie van de tenor, als drager van de kern-melodie, bepaalt hoofdzakelijk de gang van de compositie.

Kenschetsend voor Dufay's mis-compositie is haar instrumentale verantwoording. Men kan hier bezwaarlijk van ‘begeleiding’ gewagen, veeleer gaat het om een tegenspel met zelfstandig karakter, wiens rol in de eerste plaats daarin bestaat het ritmisch accent aan te duiden en te onderstrepen. Over 't algemeen vertrouwt Dufay die functie toe aan tubae, bazuinen dus, verdubbeld of desnoods vervangen door het orgel. In het motet past de componist vrijwel dezelfde esthetiek toe als in de missa, ook daar kiest hij een bestaande melodie tot tenor.

In zijn talrijke rondelen en balladen zet Dufay in zekere zin de traditie van de troubadours voort: de erotiek vormt niet alleen de enige stof van zijn composities, maar ook naar de vorm sluit hij bij de kunst der Provençaalse dichter-zangers aan. Of hij zelf zijn dichterlijke teksten schreef kan niet met zekerheid worden uitgemaakt, in de muzikale inkleding echter ontvouwt Dufay zijn veelzijdig genie, zowel in de onuitputtelijke rijkdom van zijn melodische vinding als in de modulatie en de ritmische verscheidenheid.

Wanneer de dichter MARTIN LE FRANC de Henegouwse meester in zijn gedicht Le Champion des Dames omstreeks 1440 verheerlijkt als de vinder van een ‘nouvelle pratique de faire frisque concordance en haute et basse musique, en fainte, en pause et en nuance’, dan dacht hij ongetwijfeld aan de aristocratische, subtiele Franse liedjes, die getuigenis afleggen voor een hoogstaande, kwalitatief bepaalde kultuur en waarin zich de geest weerspiegelt van een hele generatie. Dat Dufay bij de keuze van zijn Italiaanse stukken naar een vers van Petrarca greep, wijst op zijn eclectische smaak en zijn uitgebreide geestesontwikkeling.

In haar geheel wekt de kunst van Guillaume Dufay de indruk van een bewonderenswaardig evenwicht tussen inhoud en vormgeving en van bewust constructieve zin. Met andere woorden: hij is een classicus. In het ruime verband van heel de polyphonische kunst beschouwd, vormt hij de schakel tussen de streng-vormelijke musici van de uitgaande Middeleeuwen en de steeds meer en meer naar expressie strevende meesters van de volgende generaties der Nederlanden.

Jan van MERODE.