Golfslag. Jaargang 1

[p. 80]

Het Belgisch-Nederlands Akkoord moest er komen

Het geldt als een oude wijsheid, dat de geschiedenis zelden op haar stappen terugkeert, d.i. dat in de geschiedenis van de volkeren zelden de momenten weerkeren, noch de faktoren zich opnieuw doen gelden, die eens het wordingsproces van een volk of van volkeren hebben beïnvloed. Dit kan allicht de doelstelling van het historisch materialisme aantasten; maar ter verdediging van deze leer kan toch worden toegegeven dat, al komen niet dezelfde problemen na eeuwen weer aan de oppervlakte - omdat dezelfde economische en sociale hefbomen aan het werk zijn - het aspect van de vraagstukken, de psychische geaardheid ervan vaak gelijkaardigheid vertonen. Wij dachten aan deze overweging van historisch-wijsgerige aard bij de afsluiting van het Belgisch-Nederlands cultureel accoord dat door de zorgen van Minister Buisseret en zijn medewerkers tot stand kwam. Opvallend: in de lijst van de personaliteiten, die rond dit akkoord worden vernoemd - en er zich terecht hebben in verheugd - ontmoeten wij namen van hen, die de verhouding België-Nederland, en dan in het bizonder Vlaanderen-Nederland, meer in het licht van de politieke structuur hebben gezien: wij denken hierbij aan een Prof. Dr. P. Geyl, aan Minister Herman Vos. Deze omstandigheid bevestigt onze vooropgestelde grondgedachte: het aanhoudend wisselend en jagend gebeuren wijzigt het aspekt der problemen. Sociale, economische en cultureel-ethische momenten heersen over de zuiver politieke; vooral in West-Europa, waar de oorlog geen staatkundige wijzigingen tot gevolg had en de politieke structuur van het revolutiejaar 1830 nogmaals bestendigde.

Wie onbevooroordeeld de beloften, welke dit Nederlands-Belgisch accoord in het vooruitzicht stelt, overschouwt, kijkt onwillekeurig terug naar de eeuwen geschiedenis der ‘landen van herwaarts over’, die voor Noord en Zuid zo overvloedig rijk en vruchtbaar zijn geweest. Wij bedoelen deze tijdspanne waarin Noord en Zuid, in één gemeenschappelijk verzet tegen Filips II verbonden, zeer dicht tot elkaar waren genaderd; dan, tot politieke eenheid bevestigd - zij het ook in zeer uitzonderlijke omstandigheden - door de historische gebeurtenissen van elkaar worden gerukt, maar toch dat geestelijk heimwee blijven gevoelen, dat zijn oorsprong vindt in een eeuwenlange gelijkaardige

[p. 81]

opgroei en opbouw, beïnvloed door dezelfde politieke en geestelijke stromingen in het Westen. Het historisch oeuvre van Prof. Geyl beweegt zich toch hoofdzakelijk rond deze feiten en hunne ontleding.

Reeds in de vroege Middeleeuwen is daar die driehoek Utrecht, Luik, Doornik, omvangen door die andere driehoek Kantelberg, Keulen, Parijs, waarbinnen de geestelijke ontwikkeling van de Nederlandse gewesten - les provinces belgiques - haar verloop heeft. Prof. Pirenne heeft aangetoond hoe sterk de sociale verhouding - en de ontwikkeling van het gebied rond Maas en Schelde in één ritme van gelijkaardigheid hebben gestuwd en de voorbereiding waren tot de politieke formule, welke de Boergondische hertogen aanwenden om een eenheid tot stand te brengen, die zonder al te merkbare hechtheid, door de dynastieke politiek theoretisch - niet werkelijk - tot in 1648 heeft voortgeduurd. Een geheel van centralistische bestuurkorpsen overspon Noord en Zuid en werkte anderhalve eeuw tot bevestiging van de banden tussen de onderscheiden gewesten. En merkwaardig - wat doorgaans bindend en versterkend werd voor het tot stand komen van een eenheidsstaat - wij bedoelen het verzet tegen één vijand, in casu Spanje - heeft in dit geval eerder als een splijtzwam gewerkt. In de ogenblikken van hoogste nood stijgt het separatistisch-partikularistisch element in de hoogte en ontkracht de stuwing naar eenheid. De verdedigers van de eenheid blijven als eenzame politiekers in de vlakte; en als dan later uit het Noorden toch een drang naar samenzijn blijkt, dan is deze ontsproten uit een zeker stadhouderlijk imperialisme, verder beïnvloed door overwegingen met economisch karakter.

In de zestiende eeuw had de centralisatie politiek toch altijd rekening gehouden - moeten houden - met de particularistische eigenheid van de gewesten: reeds de vertegenwoordiging in de gewestelijke standen, in de Staten Generaal, het eenheidslichaam duidt op een sterke verscheidenheid in de politieke traditie. De macht van het verzet tegen Spanje is vooral gewestelijk beïnvloed. Maar ter opheldering, moeten hier twee feiten worden ingeschakeld: de inertie van de feodale verhoudingen en de invloed der protestantse bewegingen. Hier hebben dan de aanwezigheid der steden, het al of niet landelijk of industrieel karakter van de gewesten een grote rol gespeeld. Ook hier kan geen vaste lijn worden gevolgd: Antwerpen b.v. wijst de weg naar de nieuwe religie, hierin gevolgd door Utrecht, leper, Doornik e.a. Doch Amsterdam, Brussel, Mechelen blijven meer op het achterplan. Pirenne wees er op dat met de handelscentra, tevens de industriemiddens, de plaatsen waar de weefnijverheid bloeide zeer ontvankelijk bleven voor de nieuwe leer.

Aldus werd in het verzet tegen Spanje, niet een bindende, maar eer een scheidende faktor in het werk gesteld. Spanje was inderdaad geen gewone vijand. Hij was in het eigen huis opgegroeid, had er zijn vrienden, zijn vertrouwden, ja zijn knechten gevonden, waarop hij, ook tijdens de opstand bouwen kon. Het eenheidsbesef dat zich toch vertoont tijdens de opstand is anders dan dit gevoel uit de vorstelijke politiek geboren. Het is een scherpe drang, een revolutionaire stuwing, die als de opstand luwt eveneens verzwakt, en niet sterk genoeg is om boven de tegenstellingen van godsdienstige of sociaaleconomische aard, het ene Nederland te behouden.

Neerlant... Het klinkt zo vaak als een ver heimwee uit de geuzenliederen.

[p. 82]

Een Oranje, een Marnix, zovele anderen roepen het uit; maar de Pacificatie van Gent wijst reeds op de differentiëring. De Unie van Atrecht, deze van Utrecht bekrachtigen haar, en de partikularistische drijverij van elk gewest vernietigt de droom van het éne Neerlant. De militaire gebeurtenissen enerzijds, de calvinistische dictatuur anderzijds verhaasten dan de finale: wanneer Antwerpen in Augustus 1585 in Farnese's handen valt is alles voorbij. De latere feiten zijn slechts de bekrachtiging van de nederlaag der eenheidsgedachte. Stellig het heimwee blijft in vele harten bestaan, en het wordt ook uitgesproken, zelfs na 1648. Maar het miste de kracht in Noord en Zuid om tot een forse positieve stroming te groeien. Het bleef in het Zuiden een voortdurende betuiging van onwil tegen Spanje, en in het Noorden verstarde de gedachte der eenheid in de zelfvoldaanheid en het politiek egocentrisme, die de economische welstand, dank zij de koloniale verwervingen, had opgeroepen.

Doch dit nu is merkwaardig, dat juist op het gebied van de economische werkelijkheid en de geestelijke bedrijvigheid de eenheid van het ‘Nederlant’ blijft voortleven.

Voor de economische bedrijvigheid volstaat het te wijzen naar de vloed van Zuid-Nederlandse ballingen die in het Noorden een nieuw vaderland vonden; naar het aandeel van het Zuiden in de opbloei van de Nederlandse textielindustrie, in de snelle ontwikkeling van Haarlem en vooral Leiden op dit gebied; is het bovendien voldoende te wijzen op de rol gespeeld door een Balthazar de Moucheron of een Usselinckx, om tientallen andere namen voorbij te gaan. Utrecht is een centrum van Zuid-Nederlandse activiteit, en zowel vloot als leger zijn de zeer bereidwillige opnemers van de zuiderse volkskracht, die zich ook op politiek gebied niet onbetuigd laat: de anti-tolerante, anti-Hollandse en democratische stromingen rond de stadhouders vinden hun krachtigste helpers in Walen en Vlamingen. Hier betuigt zich het ‘Nederlant’..

Maar tekenend is de bestendiging van de gemeenschappelijke gedachte in het geestelijk leven. Hier bestond inderdaad een zeer sterke traditie, die zoals de betreurde Prof. Huizinga het bevestigde, in de Boergondische periode haar bekrachtiging ontving: de oprichting van de Leuvense Universiteit had een beslissende invloed en evenzeer beslissend was de uitstraling van Geert Grote's Broeders des Gemenen Levens-gemeenschap. Het ontluiken van het humanisme bevestigt de bestendiging van deze eenheid, van deze gemeenschappelijkheid, die in de figuren van een Erasmus en zijn naasten zo scherp aan het woord komt, en op het terrein der beeldende kunsten niet minder sterk oplaait. Stellig, het Zuiden geeft de toon aan, het Zuiden dat een ongehoorde economische opbloei kent, en dat bovendien nog altijd de enige Universiteit, de Sedes Sapientiae te Leuven als geestelijk centrum bezit. Het Protestantisme in zijn aanvang en in zijn uitbloei overwelft ieder partikularisme: predikanten uit het Noorden ageren in het Zuiden, en het Zuiden betaalt met gelijke munt. Later zullen zelfs de Eglises réformées wallonnes welig in het Noorden opschieten. Het verweer der oude Roomse Kerk ging langs dezelfde wegen. Waar de politiekers in hun ballingschap de herinnering aan hun gewestelijke herkomst bewaren, zal de Synode van Emden de kerkelijke eenheid van de Nederlanden bevestigen. Doch van groter betekenis was nog, hetgeen Dr. Hoogewerff uit Italiaanse archivalia opdiepte: de kunstenaars die in de zes-

[p. 83]

tiende eeuw Italië bezochten, bekenden zich tot een gemeenschappelijke nationaliteit: zij waren Fiaminghi - Vlamingen van Noord tot Zuid, van Groningen en Namen. Het Plantijnse Huis, en later de officena der Moretussen, blijven een centrum van dit dubbele Nederlandse kultuurleven, dat in een Justus Lipsius en een Maria Tesselschade aan het woord komt. Een Marnix uit het Zuiden wordt een der grondleggers van de Nederlandse taalwetenschap, terwijl Utenbogaert in het Zuiden zijn ballingschap doorbrengt. De band wordt ook later niet verbroken: Brouwer, Frans Hals, Jordaens, zij behoren tot Noord en Zuid. (Het zou in onderhavig geval de moeite lonen te onderzoeken welke rol vervuld werd door Noord-Brabant in deze kultuurbeweging. Politiek ingeschakeld bij het Noorden, beleefde het door zijn intens-strijdend katholicisme de geestelijke processus van het Zuiden mee.) En ten slotte treft ons het heimwee van Rubens naar het gemeenschappelijk vaderland, en het woord, meer, het hart van Vondel dat in zijn ‘Leeuwendalers’ het Zuiden ging begroeten... één hart voor Noord en Zuid.

De latere eeuwen hebben dit aspect wel gewijzigd. Mars koos de Lage Landen tot zijn jachtgebied. Intussen ontwaakten in het Westen die sterke Latijnse en Germaanse kultuurpolen, die onze provincies met hun scherpe tegenstellingen omringden. Het Nederlands-Belgisch kultureel akkoord heeft daarom een rijke betekenis, het kan vruchtbaar werk leveren, als... Als de kultuuruitwisseling zich niet beperkt tot de geestelijke elite, als het volk - de arbeider en de boer - hieraan hun deel hebben... De aera van sociale opbeuring die nu wordt ingeluidt worde niet begrensd door de zorg om brood en arbeid, doch worde beheerst door de gedachte dat zonder kultuur ook de arbeid zonder diepere zin blijft. En zo gaat dan de bindende hand van volk tot volk.

H.G.

Een volk dat aan het denken gebracht wordt, loopt minder gevaar ontijdig in te slapen.
(Maurits Dekker in ‘Oranje’.)