Golfslag. Jaargang 1

[p. 71]

De Nederlanden
Groningen

Dikwijls gebruiken wij om de hele Nederlanden aan te duiden de benaming: Van Delfzijl tot Boonen, van de Dollard tot de Aa. En toch noemen we dan twee landsdelen, zeer verschillend van aard. Hier een sterk, levend volksdeel, welvarend en gaaf; ginds een ander deel van hetzelfde volk, gekortwiekt nog, gehavend en verarmd door eeuwenlange buitenlandse meesters, steeds tot verweer - hopeloos verweer - tegen het Franse kultuurimperialisme gedwongen, voor een groot deel verfranst. Maar steeds heeft het zich vastgeklampt aan zijn grond, aan zijn zeden en gebruiken en traditie, aan al wat men het zo maar niet door dwang of staatsopvoeding kon ontrukken.

Groningen kende meer geluk in zijn geschiedenis. Zijn inwoners hadden geen hopeloze strijd te voeren tegen vreemde invloed. Integendeel, de Groningers konden het zich veroorloven eeuwenlang onderling overhoop te liggen: hoofdlingen onder mekaar, stad tegen Ommelanden, Ommelanden en stad samen tegen een vorst. Ondanks die onderlinge en uitwendige veten en ruzies, zagen ze toch de kans om een Duits volksdeel, dat in het Oosten van de Veenkolonieën was gevestigd volledig op te slorpen en te assimileren. Neen, heel lastig hebben de Groningers het als grens-Nederlanders nooit gehad - althans niet van de nabij wonende Duitsers. Was het geographisch gezien een vooruitgeschoven post, zo moeilijk als in Zuid-Vlaanderen was hun taak toch nooit, wat voor een groot deel wel hieraan te danken is dat ze nooit voor een gecentraliseerde staat kwamen te staan.

Zoals voor de Friezen, was hun gevaarlijkste vijand de zee. Oudtijds reikte het vasteland tot de eilanden ten O. van Schiermonnikoog. Maar de zee overspoelde het, en waar vroeger het duinengebied zich uitstrekte, liggen nu de wadden en geulen en typische eilandjes: Uithuizenwad, Eemskanaal, Groeningerwad, Rottumeroog. De taaie Groningers wisten echter elders een deel van het verloren terrein terug te winnen; zo werden nog in 1924 de Juliana- en Coenraadpolders drooggelegd. En in het Noorden werden de wadpolders gevrijwaard en tot een eerste landbouwgebied gemaakt.

Het Landschap.

Bekijken we een kaart van Groningen. Met de vele kanalen komt ze ons

[p. 72]

voor als een ster, waarvan de Stad het middenpunt is. Merkwaardig mag het wel heten dat practisch al die waterlopen mensenwerk zijn, kanalen hetzij om de stad of een kleinere plaats met de zee te verbinden hetzij om de afwatering of drooglegging te verzekeren. Het getuigt alleszins voor de noeste werkkracht der Groningers, evenals voor hun realiteitszin.

Het Gronings Landschap is vlak en laag, typisch voor de Nederlanden. De diepste inzinking ligt ten Oosten van de stad, de enige hoogte is de Hondsrug, die vanuit Drente naar de stad toeloopt en van de straten uit kan gezien worden.

Groningen bezit weinig toeristische aantrekkelijkheid. Alleen de stad is gekend om haar mooie gebouwen. Vroeger wees men U ook de weg naar de vennen, plassen met struikgewas en bosjes, en de wijde schilderachtige heide. Maar de Groninger, die meer nog dan de gewone Nederlander oog heeft voor het nuttige heeft daarvan de vruchtbare maar minder pittoreske Veenkolonieën van gemaakt.

Heel de streek is bebouwd. Behalve Groningen zelf zijn er geen steden. Het is dan ook het boerenbedrijf dat het uitzicht bepaalt; bouwland (graan, peulvruchten, nijverheidsgewassen, aardappelen) in Oldambt, de noordelijke streek en de Veenkolonieën, gemengde bedrijven in zuid-Westerkwartier, het Goorecht en Westerwolde. Grasland in 't Noorden van Waterkwartier. Tuinbouw in enkele plaatsen als Hoogezand, Uithuizen, Zuidhorn en Tenboer. Industrie: aardappelmeel, strookarton, bloeiende scheepsbouw (in de voorbije eeuw), enkele suikerfabrieken.

Stad en Land.

In geen enkele Nederlandse landstreek is het leven zo strak rond de stad gecentraliseerd. Daar waar Friesland het Elfstedenland is, waar men in Limburg toch nog Hasselt en Tongeren en Maastricht heeft, waar Vlaanderen, Holland en Brabant talrijke steden tellen, heeft Groningen er maar één, DE stad. Heel de geschiedenis door, onderscheiden we in de provincie twee delen: stad en Ommeland; ook nu nog spreekt men er van het gebied van ‘STAD en LANDE’. En heel de vaderlandse historie getuigt van een strijd tussen die twee... Strijd die voorgoed begon, toen in de dertiende en veertiende eeuw de stad politiek mondig werd, economisch machtig, en zich stilaan als centrum aan de streek begon op te dringen. Moeizaam ging het bij de aanvang; want de hoofdlingen van de buiten verbonden zich om beurten met de vijanden van de stad. Het eerste optreden van Groningen in de geschiedenis was zeer bescheiden: burggraaf Egbert met de Fivelgoërs en de Hunsingoërs onder leiding der Gilkingen betwistten elkaar het bezit van de stad. In 1250 staan ze echter reeds vereend tegen de stad. Wel wordt deze nog verslagen, maar ze staat toch zelfstandig, haar rol is niet meer passief. Na enkele jaren (1258) sluiten de kooplui een verdrag met de boeren en begint definitief de economische groei van de stad. Node verdragen dit de hoofdlingen en met wisselende kansen wordt de strijd voortgezet. Ondanks tijdelijke nederlagen wordt de economische, en daarmee ook de politieke macht, van de stedelingen nu zo sterk dat, wanneer in de vijftiende eeuw de Ommelanden zonder meester staan, de Stad zich onweerstaanbaar als de werkelijke hoofdstad van het gewest aanmeldt.

Een weinig later wordt Keizer Karel V als heer over Stad en Lande erkend;

[p. *5]

[p. 73]

maar hiermee is de strijd niet afgelopen. Groningen zal nog een grote rol spelen in de Nederlandse Bevrijdingsopstand.

In het begin van 1566 kozen de landjonkers partij voor Oranje, de stad voor Spanje. Later, door toedoen van Rennensburg, zal de stad op haar beurt aansluiten bij de Unie, maar door verraad van dezelfde Rennensburg opnieuw afvallig worden. In 1594 wordt de stad door de Unie veroverd en het tractaat van reductie ondertekend, waardoor het gewest één geheel wordt met overwicht van de stad op economisch gebied alsook in de rechtsspraak. In de schoo[t] van de Verenigde Provincies gaan de twisten voort tussen stad en Omm[el]anden.

[M]eermaals moet de Stadhouder, die én over Groningen én over Friesland [h]eerst, tussen beide komen als bemiddelaar. Dramatische episoden volgen elkaar nog op met erge gevolgen voor de financies van het gewest. In 1749 wordt de macht van de Stadhouder definitief boven die van de hoofdlingen gesteld: de streek ontvangt een sterker doorgevoerde centralisatie. Sedertdien werd het ook rustiger, een bloeiperiode ving aan met grote economische vooruitgang.

Zo is de stad Groningen DE Stad van Groningen geworden, het hart van het gewest. Zij is het centrum voor het tourisme: door haar mooie gebouwen, als de Martinikerk met haar karakteristieke toren, de A-kerk op de vismarkt, de nieuwe kerk, het Goudkantoor, het Raadhuis, het Gerechtsgebouw en de Universiteitsgebouwen, naast vele oude, sierlijke gevels; eveneens door haar talrijke kanalen en singels, door het vergezicht op de Hondsrug. Zij is ook het centrum voor cultuur en economie, niet alleen van de provincie maar van geheel Noord-Rijksnederland. We merken er de Universiteit, de talrijke instituten van voorbereidend hoger onderwijs, de ziekenhuizen en laboratoria. Zij ligt aan het knooppunt van belangrijke verkeerswegen, spoorwegen, tram- en autobuslijnen, kanalen. Zij is de markt en de beurs van de Groningse industrie.

De verschillende Ommelanden zijn: Waterkwartier, Hunsingo, Noordelijk Poldergebied, Fivelingo, het Goorecht (met de stad als middenpunt), Druuswolde, Oldambt, Veenkolonieën, Reiderland, Westerwolde. Een paar plaatsen van belang: Delfzijl, haven van de stad, ermee verbonden door het Eemskanaal, Winschoten, centrum van het Oldambt, met scheepsbouw en markten, Sappemeer en Hoogezand, Appingedam aan het Damsterdiep, Grootegast, Tenboer, Hoogkerk.

De Groninger.

De eerste bewoners van het gebied waren Friezen, zij vestigden zich tijdens de Romeinse periode. Daarna kwamen de Saksen in Westerwolde en op de Hondsrug (Groningen is een oorspronkelijke Saksische nederzetting). Beide stammen vermengden zich. De Friese taal verdween en het dialect werd saksisch met friese inslag. De eerste Saksische nederzettingen als het Goorecht en Westerwolde zijn zuiver Saksisch gebleven. De ethnologische verschillen hebben ook op de woningbouw hun stempel gedrukt. Op de oudste Klei-eilanden vinden we terpdorpen, ofwel behouden (b.v. Warfum), ofwel uiteengevallen (b.v. Jukward). In de latere ingedijkte gebieden, dijkdorpen of zijldorpen (cf. Delfzijl).

De Groninger is bij definitie boer of stedeling. (De laatste 75 jaar is de bevolking van de stad meer dan verdubbeld) De bedrijven zijn zeer groot in vergelijking met de Vlaamse. Zij bedragen gemiddeld 40 à 50 Ha. Het is het

[p. 74]

boerenkarakter dat maatgevend is voor het Groningse volkskarakter. De boer moet immers steeds voor zichzelf zorgen. Vandaar zijn zelfstandigheid. (Ieder moet het zelf weten.) De Groninger wil door zichzelf iets worden. (Veel autodidacten). Hij wil zijn leven zelf inrichten, wat soms wel eens tot zelfgenoegzaamheid kan leiden. Daar hij niet wenst dat iemand zich met zijn zaken zou bemoeien, zal hij er dan ook niet over spreken, vooral niet wanneer het intieme aangelegenheden betreft: De Groningers uiten zich nooit, dikwijls zelfs niet tegen vrouw en kinderen. Zij houden ook niet van uiterlijkheden; men houdt van elkaar maar men praat er niet over... En wie nooit over zijn eigen innerlijk praat, zal ook niet binnendringen in dat van een ander. Kiesheid geldt hier als hoofdregel.

Vrij gemakkelijk komt de Groninger ons dan ook door die geslotenheid koud voor. Maar dit is misleidend. Hij kan een diep voelend hart bezitten. Een andere trek is zijn zin voor het nuttige, gepaard met arbeidslust. Als een motto voor zijn leven kan men zeggen: ‘Werk, maar let op dat je werk lonend is.’ Zo hebben zij van hun zandgronden een rijke landbouwstreek gemaakt, van de zompige venen vruchtbare Veenkolonieën, en hebben zij de polders ingedijkt. Soms valt het accent zelfs al te sterk op het ‘lonend’ werk en gaat de vreugde van de arbeid teloor, wordt het materialisme. De Groninger bezit niet alleen zin voor arbeid, hij heeft ook een rijpe initiatiefskracht. Hij durft een nieuwe onderneming aan, moet alleen maar diep doordrongen zijn van het nut dat ze kan opleveren. Er waren Groningers in de Kruistochten, bij de Geuzen, in de Oost-Indische Compagnie. Abel Tasman was een Groninger. Zij brachten niet alleen dat reuzenwerk tot stand: het droogleggen van hun eigen venen, maar gingen zelfs naar Drente om daar insgelijks de bodem vruchtbaar te maken.

Uit dit alles blijkt dat een diepe gedegen ernst aan de grond van hun levensopvatting ligt. Wie lichtzinnig en onbetrouwbaar is, acht het immers niet nodig alles zelf te onderzoeken; de ernstige man echter zal zijn principes niet forceren, hij zwijgt over zaken waar niet luchtig over gepraat mag worden. Hij staat voor het leven, moet en wil erdoor; hij dankt God om de armen die Hij hem schonk en weet ze te gebruiken. Hij gaat er op los, werkt en verdient.

Ook op het geestelijk gebied komt deze ernst tot uiting: alle religieuse en sociale bewegingen vinden in Groningen hardnekkige aanhangers. Want hier ontstonden de beweging der Doopsgezinden en de eerste kiemen der Christelijke Gereformeerde Kerk, die zulke sterke stempel sloeg op de negentiende eeuw.

Besluit.

Groningen heeft nooit zulke belangrijke historische rol te vervullen gekregen als Zuid-Vlaanderen. Het heeft niet zo sterk bijgedragen tot de vorming van onze taal als Holland en Brabant. Het heeft nooit een leidende rol gespeeld, is nooit een haantje vooruit geweest zoals Vlaanderen. En toch heeft het zijn eigen plaats in het geheel van de Nederlandse gewesten. Met Drente is het de voornaamste vertegenwoordiger van het Saksisch element in onze taal en zeden, waardige volksgenoten van alle Nederlandse dijkenbouwers en grondontginners. Dat een klein groepje Groningse uitwijkelingen zich op twee eeuwen tot 500.000 zielen heeft weten te vermenigvuldigen in de staat Michigan (USA), bewijst dat het nog een van onze gezondste en levenskrachtigste gouwen is.

Frans BAERT.