Golfslag. Jaargang 1

[p. 50]

Muziek
Historiek der Polyphonie

De in het vorig artikel besproken vormen van meerstemmigheid werden allen op bestaande kerkelijke melodieën toegepast. In de XII^de eeuw echter begon men zelf melodieën te scheppen waartegen dan contrapuntisch geimproviseerd of geschreven werd. Het Magnus Liber is het eerste ons bekende boek waar zelf gecomponeerde cantus firmi in voorkomen. Het werd geschreven door LEONIUS en zijn opvolger PEROTINUS, beiden kapelmeesters der Notre Dame te Parijs. Gans de toenmalige muzikale wereld onderging de invloed van dit werk.

De modale ritmiek

Typisch voor de kunst der Notre Dame componisten, die men de Ars Antiqua noemt, is de beperkte ritmiek, toepassing der poëtische Modi. Het aanduiden van het ritme bood inderdaad een grote moeilijkheid. De oplossing hiervoor had men gezocht bij de dichtkunst. De daar gebruikte versmaten, trochaeus, jambe, dactylus, enz. werden beschouwd als de enige ritmische mogelijkheden, ook voor de muziek. Door nu deze versmaten, die allen ter ere van de H. Drieëenheid in drieledige maat gehouden werden, onder mekaar te gebruiken verkreeg men een rijke ritmische verscheidenheid.

Het Motet

Hier rees echter een nieuwe moeilijkheid op. De versmaat van de tekst in de cantus firmus zou wringen in de overige stemmen, wier melodieën omwille van de ritmische verscheidenheid in een andere versmaat geschreven waren. Men kwam op het idee, naar het voorbeeld van tropen en sequensen, elke stem die van een andere modus gebruik maakte van een nieuwe tekst te voorzien. Zo ontstond dan een muzikale vorm, die men om het verband dat er was tussen de woorden (‘mot’) van de cantus firmus en de nieuw gedichte teksten, motetus noemde. Dit verband tussen de teksten ging echter dra verloren. Men kwam er toe franse verzen te dichten bij een latijnse cantus firmus, en alras werden onstichtelijke, wereldlijke teksten met de kerkelijke gezangen gecombineerd. In het jaar 1323 verbood Paus Johannes XXII dan ook ten strengste het uitvoeren van deze in feite zeer onkerkelijke motetten in een uit Avignon gezonden verordening ‘De vita et honestate clericorum’.

De mensurale ritmiek

Rond 't midden der XIII^de eeuw werd er gebroken met de leer der ‘modale’ ritmiek en stelde men hiervoor de ‘mensurale’ in de plaats. Hier bepaalde de vorm der noten hun tijdduur, los van het ritme der verzen.

[p. 51]

Een stelsel van gemeten tijdwaarden zoals dit nu nog in enigszins veranderde vorm gebruikelijk is, werd in toepassing gebracht. Men onderscheidde de longa; de duplex longa, die een dubbele waarde van de voorgaande uitmaakte; de brevis, de helft der longa; en de semi-brevis, weer de helft der brevis vertegenwoordigend. Door het gebruik dezer noten kon men een willekeurige en toch steeds gemeten ritmiek aanduiden. FRANCO VON KÖLN behandelde in zijn werk: ‘MUSICA ET CANTUS MENSURABILIS’ de aanwinsten op het gebied van het mensurale notenschrift door tijdgenoten geboekt, terwijl het PETRUS DE CRUCE is die als eerste die gemeten ritmiek toepaste.

Faux Bourdon

Tot dan toe beschouwde men de prime, de kwart, de kwint en de oktaaf als enige consonanten gebruikbaar bij het begin, bij de rustpunten en bij het einde in de meestemmige muziek. Walter Odington (rond het einde der XIII^de eeuw) schakelde de terts en sext in deze rij consonanten in. Er ontstond een tertsen-organum, cantus gemellus of gymel, waarbij, zoals nu nog gebeurd bij het geïmproviseerd tweestemmig zingen van volksliederen, de melodie in tertsen meegezongen werd. Ook kwam men er toe de melodie zowel een terts lager als een terts hoger te laten meezingen. De cantus firmus die gewoonlijk in de onderste stem lag en door de tenor of Bourdon uitgevoerd werd, werd nu aan een hogere stem toevertrouwd zodat hij in feite boven de twee andere stemmen klonk. Dit had voor gevolg dat de echte grondnoten van de akkoorden door de basnoten niet weergegeven werden. Hierom noemde men deze zangwijze: Faux bourdon, d.w.z.: onechte tenor (tenor in de betekenis van: melodie-houder).

Ars Nova

Als reactie op het verbod van Paus Johannes XXII nog onkerkelijke motetten uit te voeren, begonnen de componisten meer aandacht te besteden aan de wereldlijke muziek, terwijl ook de kerkelijke muziek een nieuw aanschijn kreeg. De woordvoerder dezer nieuwe richting, PHILIPPE DE VITRY, schreef een tractaat dat zijn naam gaf aan deze kunst: Ars Nova.

De ANONIEME MIS UIT DOORNIK (± 1320), en de grote Mis door GUILLAUME DE MACHAUT, in 1364 gecomponeerd voor de Kroningsplechtigheid van Karel V van Frankrijk, zijn twee der belangrijkste werken uit de beginperiode der Ars Nova. Hier vindt men voor 't eerst de vaste delen der Mis, Kyrie, Gloria, Credo, enz. getoonzet. Vroeger componeerde men inderdaad meestal fragmenten van het Proprium der Mis terwijl slechts zelden een enkel deel van het Ordinarium van muziek voorzien werd.

De belangstelling voor de kerkelijke muziek die enigszins verflauwd was, groeide weer en men bracht de nieuwe vindingen, veroverd op het gebied der wereldlijke muziek, over op de meerstemmige kerkmuziek.

De Engelse School

De Noord-Franse en Waalse componisten, die tegen het einde der XIV^de eeuw de meest representatieve toondichters waren, moesten begin 1400 onder-

[p. 52]

doen voor een groep Engelse componisten, die een halve eeuw lang muzikaal Europa beheersten.

Zij schreven drie- en vierstemmige kerkmuziek, waarbij de laagste stem meestal de cantus firmus hield en de meeste zorg besteed werd aan de hoogste, die dikwijls zeer mooi is. Ook hier vindt men zelden het ganse Ordinarium der Mis getoonzet. Terecht vreesde men de verschillende vaste delen der Mis niet tot een homogeen geheel te kunnen maken. Dit kon slechts geschieden door niet meer als voorheen de liturgische melodieën van Kyrie, Glorie, enz. als cantus firmus te gebruiken, doch wel door de ganse Mis op één vaste melodie te bouwen. Dit was dan weer niet het werk van de componisten der Engelse School maar wel van GUILLAUME DUFAY, de grootste toondichter der ‘eerste Nederlandse School’.

R. van OPLINTER.