Golfslag. Jaargang 1

[p. 30]

Muziek
Historiek der Polyphonie

Wanneer wij terugwijzen naar ons grootse verleden en cultuur, is het gewoonte een Maerlant en een Artevelde, een Ruusbroec en een Rubens naast de Vlaamse Primitieven te citeren en vaak horen we dan ook gewagen van onze ‘enig mooie Polyphonische muziek’. Maar wat zijn eigenlijk die raadselachtige Polyphonisten, die Italië en Spanje zouden bekoord hebben en aan de Europese hoven zulke triomfen vierden?

Immer vaker worden hun werken nu uitgezonden in de zenders, brengen jonge koorleiders hun muziek ten gehore in entoesiaste zalen. Ze worden meer en meer bekend en... geliefd! Al te weinig is het geweten hoe het oeuvre van Bach, Händel en andere illustere komponisten ondenkbaar zou zijn zonder de geweldige evolutie die de Nederlandse Polyphonisten in de muziek gebracht hebben.

Daarom hebben wij het plan opgevat hier een korte historiek te geven van het ontstaan en de ontwikkeling der Polyphonie alsook de komposities en het leven der grootsten onzer Oud-Nederlandse Meesters nader te belichten.

Ontstaan

Terecht wordt het ontstaan der meerstemmigheid het grootste keerpunt in de evolutie der muziek genoemd. Door het aanwenden van meerdere vrije stemmen kreeg de muziek inderdaad als het ware de sleutel ter hand tot de voorraad uitdrukkingsmiddelen die voor haar weggelegd was. Het vroegere monophone lied, de monodie (eenstemmig gezang) - en in West-Europa waren dat rond die tijd hoofdzakelijk liturgische gezangen - bezat als uitdrukkingsmiddelen slechts de melodie en het ritme. Bovendien was dit ritme enkel twee- en drieledig, d.w.z. de noten waren van gelijke waarde en om de twee of drie noten was er een accent. Bij de meerstemmige schrijfwijze deed de harmonie (hier het samenklinken van tonen in akkoorden) haar zegenbrengende intrede en meteen kwam er kleur in de muziek. Later ontstond er een grote vrijheid van melodische en ritmische beweging tussen de stemmen onderling. De verschillende stemmen werden meer en meer zelfstandig en elke partij kreeg een eigen rol te vervullen. De werken van de grote Polyphonisten geven dan ook de indruk ware schilderijen te zijn, waar ieder stem zijn eigen tafereeltje schetst.

De eerste berichten

Het eerste bericht over de meerstemmigheid geeft ons een geschrift van het jaar 867. Het werd geschreven door de lerse filosoof Scotus Erigena, die in 880 te Oxford stierf. Een ander manuscript uit het jaar 1188, geschreven door Giraldus Cambrensis, meldt ons dat er in Noord Britannië reeds sinds meerdere eeuwen meerstemmig gezongen werd en voegt hieraan toe dat het de Noormannen waren die deze zangwijze daar invoerden. Voorbeelden van deze meerstemmigheid geeft geen der beide geschriften.

[p. 31]

Ook hier, in de overige West-Europese landen, is men in de negende eeuw belang gaan stellen in de samenklank. Wat hier op dit gebied verwezenlijkt werd leert ons een boek, MUSICA ENCHIRIADIS genaamd. Langen tijd werd dit boek toegeschreven aan HUCBALD, tegenwoordig echter houdt men een zekere Hotgerus voor de werkelijke auteur. Hucbald was een monnik van de abdij St. Amand in het Bisdom Doornik. Hij was een muziekgeleerde en dichter - het aan Karel de Kale opgedragen ‘Aegloga de Calvis’ (Lof der Kaalkoppen) is van zijn hand - en heeft een aantal verdienstelijke werken over muziek op zijn actief.

Het notenschrift

Deze Hucbald zou o.a. een werk geschreven hebben: HARMONICA INSTITUTIO dat een hervorming van het notenschrift heeft teweeg gebracht. Het notenschrift was in die tijd zeer onnauwkeurig en onduidelijk. Bij middel van z.g. Neumen: (punten, haken, strepen, krullen, halve cirkels en dwarsstrepen) werd enkel het stijgen en dalen der melodie aangegeven. De grote moeilijkheid was nu dat niet nauwkeurig te onderscheiden viel hoe hoog of hoe laag de stem stijgen of dalen moest. Hucbald schreef de te zingen tekst tussen een onbepaald aantal lijnen die ieder een noot voorstelden. Hij duidde bij middel van de letters t (tonus) en s (semitonus) aan waar de hele en halve tonen lagen. Dit was weliswaar zeer omslachtig, doch de twijfel om de juiste toonhoogte werd er geheel mee uit den weg geruimd. Met deze methode is Hucbald de voorloper geweest van Guido van Arezzo, de grote muziekteoreticus, en -pedagoog der Middeleeuwen, die rond het jaar 1026 bij middel van de vroegere Neumen en het lijnensysteem het notenschrift in zijn, nu nog in de Gregoriaanse muziek gebruikten, vorm goot.

Het organum

In het boek MUSICA ENCHIRIADIS vinden we onder de benaming organum twee voorbeelden van meerstemmige zang.

Het eerste is het z.g. parellel-organum: een liturgisch gezang dat een kwart (vier noten) lager meegezongen werd door een tweede stem. Men behield de kwartafstand gedurende de ganse melodie.

Over het gebruik van die kwartinterval, die in feite weinig welluidend is - al werd het geheel als ‘zeer lieflijk’, ‘vermakelijk’ en ‘edel’ geprezen - werden er vele hypotesen voorop gezet. De ene meent dat die kwartafstand te verklaren is door het verschil in stemhoogte dat er bestaat tussen bas, tenor, alt en sopraan. Dit maakt inderdaad ongeveer vier noten uit. Daar men nu een zelfde melodie op de voor zijn stem meest geschikte toonhoogte zong bekwam men, geheel intuitief, de kwartafstand die achteraf bewust gezocht werd bij het meerstemmig zingen. Andere veronderstellen dat de schuld ervan te wijten is aan de bekrompenheid der toenmalige muziekteoretici, die ijverige volgelingen waren van Pythagoras en Boëtius. De griekse filosoof Pythagoras (6^e eeuw vóór Christus) had inderdaad bepaald dat slechts de oktaaf, de kwint en de kwart als consonnanten mochten beschouwd worden. Daar de meerstemmige muziek meestal geïmproviseerd werd in die tijd en de zangers weinig of niets van Pythagoras' teorie zullen geweten hebben, lijkt de eerste veronderstelling de meest aannemelijke.

[p. 32]

Het parallel-organum kon ook vierstemmig uitgevoerd worden: de symphonia. Men voegde dan bij de twee lage - tenor en bas - twee hoge partijen - sopraan en alt. Zo werd een schijnbare vierstemmigheid verkregen. Deze bracht met zich mee een parallel lopen van kwart, kwint en oktaafintervallen, wat volgens de hoger aangehaalde teorie van Pythagoras volledig verrechtvaardigd was.

Later echter kwam op het gelijk voortschrijden van kwinten en oktaven een streng verbod, waaraan nog steeds gehouden wordt in de harmonieleer.

Een tweede wijze waarop meerstemmig gezongen werd bestond hierin: de beide stemmen begonnen op dezelfde toonhoogte, één ervan behield deze noot tot de andere de kwartafstand bereikt had. Er was dus een liggende stem en een bewegende (zijdelingse beweging). Had de hoofdstem de kwart bereikt dan volgde de onderliggende stem op deze afstand tot ze beiden bij het einde weer op dezelfde toonhoogte eindigden. Dit noemde men diaphonia. Het kon ook voorkomen dat de ene stem in de loop der melodie daalde terwijl de andere steeg (tegenbeweging).

Verdere uitbouw der middelen

Tot de verdere ontwikkeling van de polyphone schrijfwijze kon het parallelorganum bezwaarlijk bijdragen. Het was in feite zelfs hinderlijk daar het een veel te streng procédé huldigde. Eén voorbeeld ervan volstond om alle melodieën meerstemmig te kunnen uitvoeren. Het luchtige spel der tegen elkaar inlopende, van elkaar wegvliedende en over elkaar schuivende stemmen, dat alles in een rijke verscheidenheid van ritmische beweging, werd enkel mogelijk door het verder uitwerken der diaphonia. In de twaalfde eeuw begon men dan ook de parallel beweging te vermijden en men voegde bij de reeds bestaande zijdelingse- en tegenbeweging de stemkruising die het materiaal, waarmee verder kon gebouwd worden, vervolledigde. De stemkruising stond het tijdelijk uitstijgen van de laagste of vrije stem boven de melodie toe.

Discantus en duplum

Tot hiertoe zong men noot tegen noot, d.w.z.: onder elke noot van de hoogste partij stond er een in de laagste. De verdere stap in de goede richting was de z.g. discantus waarbij, boven de liturgische melodie een tegenmelodie gezongen werd, welke, niet zoals vroeger, noot tegen noot plaatste, doch bij elke noot van de cantus firmus (de voorop gestelde vaste melodie) een reeks tonen ten gehore bracht, die echter in een vast ritme stonden. Wanneer de bovenstem zich vrij ritmisch bewoog, werd dit duplum genoemd. Dit was dan de grondbasis voor het ware contrapunt dat Bach en Händel, eeuwen later, tot zo een ontzettende hoogte opvoerden.

We willen de verdere ontwikkeling der polyphonie in een volgend artikel behandelen.

ROLAND VAN OPLINTER.