Golfslag. Jaargang 1

[p. 18]

Nederlandse letteren
Elegast en Reinaert

Voor velen zijn de Middeleeuwen de ‘duistere’ tijd, gelukkig gebroken door de nieuwe glans van de Renaissance. Voor hen volstaan dan ook enkele minder gunstige slagwoorden om de Middeleeuwen te kenschetsen. Veel werd echter gevonden dat deze mening als verkeerd doet aanzien. De wereld heeft gedurende vier vijf eeuwen niet stilgestaan.

Toen wees onze literatuur met fierheid op kunstwerken die in de wereldletterkunde hun vooraanstaande plaats innamen. Werken, die wij na eeuwen angstvallig moeten bewonderen.

Twee dier kunstwerken willen wij hier met mekaar vergelijken: het ridderepos ‘Karel ende Elegast’ en het dierenepos ‘Vanden Vos Reinaerde’.

I.

Ik stel me voor dat heel lang geleden, de menschen 's avonds rond 't vuur zaten en dat een van hen de gemoedelijke anekdote uit Karel de Grote's leven vertelde, wijl de anderen aandachtig luisterden. Want ‘Karel ende Elegast’ is een heel fijn kunststukje waaruit angstvallig elke brede uitwijding geweerd werd, dat enkel geeft wat nodig is om de gebeurtenissen van dit ene ogenblik uit Karel's leven te begrijpen en dat juist lang genoeg is om één avond te vullen.

Onze ‘Reinaert’ breed uitgewerkt in vele taferelen verhaalt de geschiedenis van een heel leven en van een gehele wereld. Niet alleen heeft hij meer dan eens zoveel verzen dan ‘Karel ende Elegast’, maar zijn versregels zijn ook langer. Men kan hem in vele hoofdstukken indelen en hem lezen als een spannende moderne roman.

De dichters laten hun verhaal spelen in gelijkaardige omstandigheden. In verzen die zeer sterk op elkaar gelijken schetsen ze die omstandigheden: Karel ‘waende... crone draghen ende houden hof’ (13), en ook Nobel ‘hadde ghedaen sijn hof crayieren overal’ (45); en beide koningen hebben dezelfde bijgedachte; Karel: ‘omme te meerne sinen lof’ (14) en Nobel: ‘ten wel grooten love’ (47). Zeker had de dichter van de ‘Reinaert’ 't beeld voor ogen van een van die grote landdagen uit Karel de Grote's tijd, een van die landdagen die ook de Karel uit het ridderepos houden wil ‘Tinghelem opten Rijn’. Het was op zulke dagen dat de gehele ridderschap naar het hof kwam; en inderdaad, terwijl de ridders uit de streek de dag zelve verwacht worden, bevindt zich bij Karel reeds ‘menich sterc Fransois uut Vrankerike ende Balois (of Avalois?)’ (1090). In de ‘Reinaert’ staat: ‘Doe quamen tes coninx hove alle die diere groot ende cleene’ (48-9). Het was ook tijdens zulke vergaderingen dat rechtspraak gehouden werd; zo is het hoogtepunt en de ontknoping in de ‘Karel ende Elegast’ het Godsoordeel, het tweegevecht tussen Elegast en Eggheric, waarin God, opperste heer en meester, de rechtvaardige in ere herstelt en de booswicht straft.

[p. 19]

In het kader van de dagvaardiging en de veroordeling van de vos is het dat Reinaert's streken uitgehaald worden en aan het licht komen. Gaan we de rolverdeling na dan bemerken we dat in ‘Karel ende Elegast’ amper drie personen aan 't woord komen. In ‘Van de Vos Reinaerde’ leeft en speelt een massa dieren. Maar waar in de Karelroman alle spelers een hoofdrol vervullen, daar draait in de ‘Reinaert’ alles rond één hoofdpersonnage: onze Vos. Zelfs Bruun, Isegrijn en Tibaert vervullen maar bijrollen en blijven in Reinaert's schaduw. Ze dienen vooral om de Reinaert-figuur te illustreren. In ‘Karel ende Elegast’ houdt Elegast 't evenwicht tegen Eggheric. Het goede staat er tegenover het kwade. In de ‘Reinaert’ krijgen wij van allen veel gebreken maar bij niemand een overwegende deugd onder ogen. Reinaert overheerst en wie tegenover hem optreedt wordt op korten tijd van het toneel geslagen.

II.

Elegast, de dief, en Reinaert, die alle knepen kent, zijn twee kerels die naar hartelust de wet overtreden. Maar waar Reinaert fopt wie hij vangen kan, daar steelt Elegast met mate; waar Reinaert sluwe streken gebruikt om zich uit de penarie te redden, daar is Elegast de ridder bereid tot de strijd. Reinaert heeft geen moraal; hij is de deugniet bij uitnemenheid, met zijn fratsen en streken belaagt hij alle dieren: ‘was daer niemen sonder die das, hine hadde te claghene over Reinaerde’ (58-9). En hij is zich van zijn kwaadaardigheid bewust, want fier brutaal verklaart hij: ‘ic hebbe mesdaen jeghen alle diere, die leven’ (1459).

Hoe geheel anders is Elegast. Hij ook is 'n dief, maar 'n ‘eerlijke’ dief. Onbarmhartige nood dwingt hem tot stelen. Waar Reinaert niets ontziet en geen gewetenswroeging voelt, ook wanneer hij de onschuldigste vermoordt, daar kan Elegast getuigen: ‘mer soe vele isser an, in stal nie armen man’ (505-6); ‘rike liede’ moeten hem 't nodige afstaan om in zijn levensonderhoud te voorzien. Is het niet typisch dat zijn eerste gedachte bij de ontmoeting met de koning is: ‘En was noit arm man die sulke wapen droech an’ (317-8).

Elegast's ‘list es menichfout, niemen en cannem ghevaen’ (266-7). En Reinaert, wanneer hij vrijwillig naar 't hof komt heeft eveneens die vaste overtuiging dat hij onoverwinnelijk is. Men wil hem hangen? ‘het sal bliven’ zegt hij. Want hij is sluw en stoutmoedig. Rijzen er onoverkomelijke moeilijkheden dan werkt zijn scherpe geest tot hij 'n uitweg vindt. Ook Elegast is behendig, vol durf; ook hij zegeviert. Maar bij Reinaert is dit alles 't werk van een sluwberekend burger; Elegast hanteert het zwaard zoals het een ridder van de oude eed betaamt. Mannelijk en strijdvaardig verschijnt Elegast voor ons. Kordaat klinkt zijn taal: ‘Hi salre laten die wapen sine’ (311) en 't is geen grootspraak want vastbesloten rijdt hij de koning achterna. Fel en sterk is zijn aanval, zo ‘dattie coninc was in vare ende waende dat die duvel ware’ (397-8); aanstonds is hij bereid tot het tweegevecht; ‘ic daden lien der ondaet... oftic sal mijns lives derven’ (1231-34). - Bij Reinaert geen spoor van die wapenliefde; zijn wapen is de list. Hij sart en plaagt zijn vijanden en ontsnapt steeds op 't laatste ogenblik aan hun wraak. Nu, eindelijk, hebben zij hem in hun macht. De veroordeling wordt uitgesproken, de strik rond Reinaert's nek moet maar dichtgetrokken worden. En listig spoort de ter dood veroordeelde aan om het vonnis te voltrekken: ‘Gaet ghereet die galghe,

[p. 20]

of ghi een twint' mi langher niet ne spaert’ (2008-9). Als zijn doodsvijanden eenmaal weg zijn zal hij ‘te hovede bringhen een baraet’ (2041). Want hij was op alles bedacht. Hij heeft de mogelijkheid van een veroordeling overwogen. Vóór hij kwam heeft hij een list uitgevroed die hem moet toelaten de dans te ontspringen. En hij begint te liegen en te lasteren.

Elegast kent allerlei trukjes o.a. het kruid in de mond steken om het gekraai der hanen en het geblaf der honden te verstaan. In het stelen is hij een meester: ‘in vinde gheen so vaste kiste, noch gheen slot so vast...’ (521-3). Zijn ‘list es menichfout’ (529). Steelt hij niet behendig het kruid uit 's konings mond? Maar dat is het verstand van een normaal en goed ontwikkeld mens dat werkt. Hij staat ver van alle valsheid, de echtheid van zijn woorden wil hij bewijzen door de koenheid van zijn daden. Hij is een vijand van alle boosaardigheid: ‘Het es scade datti leeft’ (654). De misdaad treedt hij in de weg: ‘hi sout bringhen voert die ondaet entie moert’ (905). Rondborstig en openhartig spreekt hij zijn mening uit: ‘Mer Eggheric en groetic niet’ (1187).... ‘datmen te winde hanghen moete Eggheric van Egghermonde’ (1192-3). Zijn trouw is duurzaam en onverbreekbaar. Hij heeft dadelijk begrepen dat Karel geen geboren dief is, maar toch zal hij met hem delen, want zij zijn gezellen in die nacht. Zijn edelmoedigheid is zo groot dat zelfs de koning het dom vindt wanneer Elegast in het Godsoordeel Eggheric terug te paard laat stijgen. Hij is ridder vóór alles: ‘ic wille prijs an u begaen’ (1352).

Bij Reinaert zijn verstand en hartstocht één. De wilde drift van zijn hart drijft hem voort en wordt maar door de alles berekende geest bedwongen en geleid om des te zekerder en vlijmscherp te raken wie hij treffen wil. Want Reinaert is ‘de felle metten roden baerde’. Aan die boosaardige sluwheid liggen al zijn handelingen, al zijn woorden, zijn geheel doen en laten gebonden. Sluw zoekt hij de zwakke zijde bij de tegenstrever: honing voor Bruun, muizen voor Tibeert, ijdelheid bij Belijn. Hoor maar hoe hij door vleierij de koning gunstig tracht te stemmen: ‘wien twijfelt des,... dat ghi ghebiet over mi?’ (1833); ‘ghi sijt staerc ende ic ben cranc’ (1840); ‘ic kenne den coninc so wel gheboren ende soete ende goedertieren’ (2336-7). Stilaan zakt Nobel's woede, de Vos mag spreken. Het is spijtig dat hij sterven moet want hij weet ergens een schat liggen. Listig wekt hij de hebzucht van de koning op, belooft hem goud en parels en voelt zich weldra meester van de toestand. En wil men Reinaert hangen? ‘het sal bliven’ zegt de slimmerd. Wie is er dan nog zo goedgelovig om aan te nemen dat Renaert's berouw tijdens de biecht oprecht was? Bij onze Reinaert paren zich huichelarij en leugentaal aan achterklap en lastertaal. Zou er nog groter booswicht bestaan dan hij? Wel ja: Isegrijn ‘stal tgroote, ende ic dat cleene’ (2103). Verdient hij die zware straf? Wel neen hij is de onschuld zelf, ‘arem man Reinaert es die blare’. Slechts even vermeldt hij dat, als 't ware toevallig. Maar hij weet dat de indruk die daardoor ontstaat in de lucht zal blijven hangen en daar zal hij straks profijt uit trekken.

(wordt voortgezet.)

ELISA F. REIL.