Het Glossarium Bernense

[p. 106]

3.0. Kanttekening bij de uitgave van Buitenrust Hettema

Buitenrust Hettema, de uitgever van ‘Het Nederduitsch glossarium van Bern’, heeft tijd noch inspanning gespaard: hij werkte ongeveer vijf jaar aan zijn afschrift vóór het werd uitgegeven en nog was hij reticent. Het is bekend dat de auteur de volgorde van het origineel heeft veranderd: bij hem staat het Diets voorop; hij zal wel de gevaren ingezien hebben waaraan hij zich daardoor blootstelde. Inderdaad, er is toch steeds de kans dat de bewerker zijn steekkaarten slecht ordent of er vergeet; bij het definitief schikken kan de analogie weer parten spelen en anderzijds rukken de afwijkende Dietse grafieën woorden met een identiek begin uiteen. Er komen in ieder geval bij BH heel wat fouten voor; de aard van die vergissingen en inconsequenties moge blijken uit de volgende opmerkingen:

1. BH nam niet alle items van dit begin op; elders (blz. V) duidt hij aan dat letters ontbreken (bijv. abstergere-afivisg..), maar in de lijst (blz. 1) drukt hij afwisge overigens zonder aanduiding van de verloren gegane -n, enz. Reeds op blz. V staat vercotinge; de uitgever had mogen voorstellen vercurtinge met -ur- naar het onmiddellijk voorafgaand vercurten. Deze twee items ontbreken in het glossarium. (...)ringe moet (...)pinge gelezen worden; waarschijnlijk volledig dus: abiectio-verwerpinge of wegwerpinge; accomodare-lej (...): lees le[nen].

2. BH geeft zeer precies, in het Diets en in het Latijn, het verschil tussen i/j en v/u behalve dan in gevallen als: arujna, conciliarj, contemplari, dromedarjs, fenerarj, majsnjde, tesamene drjuen, tujuelec, tuiueleke, uan juorie, enz., waar gelezen moet worden: aruina, conciliari, contemplarj, dromedaris, fenerari, maisnjde, tesamene driuen, tviuelec, tvjueleke; uan iuorie. Zo ook moet men lezen: afscauen, niet afscaven; anuerden, niet anverden; coevus, niet coeuus; commouere, niet commovere; confouere, niet confovere; fauere, niet favere; tujuel, niet tvjuel, enz. De foutieve transcriptie lijkt misschien op het eerste gezicht niet zo erg, maar de afwijkingen in de spelling waren nu juist bij BH het argument om in het hs. verschillende kleinere woordreeksen te herkennen. Overigens worden elders in zijn uitgave de verschillen wel aangeduid.

3. Op veel plaatsen moet ook anders gelezen worden en gaat het niet meer om de oppositie i/j; v/u. Zo staat asilus voor asilum; biduus voor biduum; briueke voor briueken; clivus voor cliuum; vander columbe voor vander columben; competentim voor competenter; denarium voor denarius (getal van tenen); duplois voor dyplois; ertwinner voor ertwinnere; heilig, heiligen, heiligheit voor heileg, heilegen, heilegheit; palensgrave voor palensgreve; reineghede voor reinegheide; seluersmit voor seluersmet; vremde (alienare) voor vreetden, enz. BH drukt samninge i.p.v. sameninge. Hij leest nochtans elders het streepje boven de -a-als -me- en bovendien komt sameninge in het hs. vier maal in deze vorm voor. Dezelfde interpretatie van het streepje als -me- moet ook op andere plaatsen gegeven worden, bijv. bij condempnatio, confusio, detestatio vertaald door verdumnisse (zo opgenomen bij BH), maar te lezen verdumenisse. De vorm dernederwerpen bij BH is een vrije interpretatie van de d- gevolgd door een afkortingsteken; het kon ook dar- zijn, dat moest worden vermeld. Beter ware dar- als enige oplossing voor te stellen, omdat de voluit geschreven vorm in het hs. voorkomt. En dir sten moet luiden en dir steen, enz.

[p. 107]

4. Het valt te bezien of BH gelijk heeft met alle suggesties. Bij teda-aggele vergelijkt hij met agge, agenei (offerhande) met vraagteken. Logisch ware aggele gelijk te stellen met echel, egele, egghe, Kiliaan eechel, acchel. co als vertaling van Lat. contaminatio kan slechts het begin zijn van de door de scribent als overbodig beschouwde, bijna letterlijke transcriptie in het Diets; zie ook MNW III:1649. penetrabilis-dorgeelgeg; het vraagteken van BH, blz. XII mag weg. De juiste vorm moet luiden dorgengeg; vgl. H doerghenech, T doreuarich. Jrruere-gelec uallen ‘misschien in ghellec te verbeteren ... Of is het eene samentrekking van ge-ëlec = ge(h)ellec?’ (BH, 1889: XII). MNW II: 1127, dat evenals de uitgave van BH in 1889 verscheen, kent gehellich(?): ‘Eer zou men denken aan eene afleiding van hellen (helden), voorover vallen’. cincinnus-gepelhar wordt door BH verklaard als een mogelijke verdietsing uit het Latijn: gepel uit capillus. In het origineel zou het citaat moeten luiden: cincinnus-gesel vel har. Hiertegenover staan hs. T 1125/2059 met de vertaling ghespe en het fragment van Bern met gespe uel coniunctio capillorum. Indien men rekening houdt met de afschrijffouten en het overnemen van die fouten, mag men met evenveel recht denken aan de klassieke verwarring van de regels en naast ghespe bijv. een cinctus plaatsen; cincinnus blijft dan coniunctio capillorum, al bevat Diefenbachs Glossarium ter vertaling van cincinnus de vormen rüspel-, crüspel- en bispelhar tempestiue-met alle vru (boven met staat een streepje) wordt door BH (1889:XVI) opgelost als met afte uru, maar het lijkt toch ‘minder duidelijk’. Voorstel: niet afte uru (= niet al te vroeg) lezen zonder rekening te houden met het eventueel overtollig streepje. Bij de vorm inauris-orbiue schrijft BH (1889:XIV): ‘Diefenbach geeft uit verschillende glossaren: oren-, or-rinc. Is in het dietsch hier de b voor eene r verschreven, en dus ook orrinck te lezen? De u in n en de e in c veranderen gaat zonder bezwaar’. Ik verwijs naar de aanvulling hierbij (LdM, 1964:69) in verband met een veertiende-eeuws Cartilago orenbeen: ‘In MNW V:1614 staat een oorbiue (citaat uit het Gloss. Bern) met de betekenis “inauris”, een oorring; het woord kan niet verklaard worden. -biue kan eenvoudig slecht gelezen zijn uit oorbene. De vergissing in de verklaring (Gloss. Bern) gaat wel terug op de scriba die naast oorbene vergat cartilago in te vullen, en dit woord foutief heeft vervangen door inauris, het volgend Latijns lemma: hierbij werd dan het passende oorrinc vergeten’.

5. Bij BH ten slotte ontbreken Latijnse of Dietse items, bijv.: caliginosus (i.v. donker), calculus (i.v. ein stein), cassis-helm, compellare-to spreken, cytharista (i.v. harpere), docibilis (i.v. lerech), vergefnisse, pinninc (denarjus), scharpheide, scharpleke, enz.

6. BH kan met de voorstellen die hij doet niet steeds gelijk hebben. Het blijft een open vraag waarom hij het Haarlems glossarium niet beter heeft bewerkt. In zijn Inleiding (blz. XXI) schrijft hij bijv.: ‘Eene eigenaardige fout schijnt mij in de volgende glosse te schuilen. Neuula, gewoonlijk: nevel, mist, zou mogelijk, min of meer juist, in zeker tekstverband, ook met wind vertaald kunnen zijn. Nu beteekent wind ook windhond. Een andere naam hiervoor is: velter, felter, waarvan Diefenbach 609c voldoende voorbeelden aantekent. Een niet te wakkere schrijver voegde gedachteloos achter de glosse wind het synonieme feltre; zoo ontstond in het Berner glossarium het neuula wind ofeltre, als of feltre op te vatten. M.i. is het moeilijk op een andere wijze te verklaren’. Eerste opmerking hierbij: het hs. geeft achtereenvolgens: Nebula-neuel, nebulosus-neuelegt, nebulo-hurere, nebula-wi(n)t offeltre. Nebula komt dus twee maal voor; er is geen sprake van wind noch van neuula. Ten tweede: een ander voorstel dan ‘windhond’ is

[p. 108]

logischer. Er moet oorspronkelijk gestaan hebben nebula nueuel; het begin van het Dietse woord heeft de ‘niet te wakkere’ afschrijver slecht geïnterpreteerd als uu- (verwarring tussen nu- en uu- is mogelijk) en weergegeven als w-. Ook een volgende -u- werd als -ngelezen. De schrijver begrijpt zijn interpretament nu zeker niet meer en is dus onbewust aan het aanpassen: de zes letters van nueuel worden gereduceerd tot vijf uuint, gemoderniseerd tot wint. Bijzaak lijkt me daarbij (men zal het trouwens nooit kunnen bewijzen) of de afschrijver toch de slot-l van nueuel heeft gelezen; de doorstreepte l of t die een synoniem of een vertaling inleidt, kan zelfs waargenomen zijn en weggelaten in die betekenis (doorstreepte l staat voor vel; het slot van nueuel is trouwens -uel) omdat het volgende woord toevallig met of- begint. Offeltre is fout uit offelye en de volledige ideale vorm van het geheel zou geweest zijn: nebula nueuel (ue)l offelye. Franck 482 bespreekt i.v. ouwel, een mogelijke afleiding van dit woord uit het Latijn oblata, maar hij geeft de voorkeur aan een andere herkomst: het Mnl. uwele, nuwele, niewele (= een soort van gebak), met n-vormen die de oudste kunnen zijn, moet dan afgeleid worden uit Oudfrans neuele, niule, nieule, zelfs uit Mlat. nebula ‘en soort oblie’. De betekenis ‘hostie’ zou dan jonger zijn en stammen uit lat. oblata, waaruit mnl. oveleve ‘oblie’. Het nebula uit het glossarium krijgt dan als eerste betekenis: nueuel = nuwele, niewele, uwele en als tweede, de kerkelijke toepassing: offelve = oveleve. De schrijver van het Haarlems Glossarium interpreteert: nebula-wolke uel oueleya; ook hij stond voor een onoverkomelijke paleografische moeilijkheid en leest of stelt voor ‘wolke’. Kan er sprake zijn van een poging tot redelijke interpretatie, dan is de ‘wolk’ in H werkelijk logischer dan ‘wind’ in B; ook H gaf een eerste maal nebula weer door neuel. T aarzelt; het tweede nebula wordt weggelaten.

7. In BH 1914 citeert de auteur het B (naar zijn uitgave van 1889): de lezingen kloppen niet steeds. Zo drukt hij concordare-onder dragen, dat ook een tweede maal voorkomt: concordare-onderdragen. De twee lezingen stelt hij tegenover elkaar op de volgende manier: ‘'t Kan een dubbelverschrijving wezen, zoo 't onder elkaar staat, wat ik nu niet meer kan nagaan’ (blz. 48). In het hs. luiden de citaten echter: concordare-und(er) drage(n) en concordare-und(er) drage(n). Meer dan twintig andere lemmata scheiden de twee excerpten, zodat ze als bewijs kunnen gelden voor het ontstaan van het glossarium uit verschillende kleine reeksen; het gaat niet op uit een zgn. scheiding (BH's onder dragen) een nieuw argument te halen. Op dezelfde plaats staat to samene gaen i.p.v. te samene gaen.

Wie leest dat contestatio-beswernisse twee maal in het hs. werd opgenomen (blz. 48), verwacht die tekst dan ook werkelijk twee maal. Het hs. heeft echter: contestatio-beswernisse en contestatio-ha(n)deli(n)ge en het ging nu juist niet op de twee Latijnse lemmata gelijk te stellen. Contestatio-beswernisse staat in het hs. na contestari, maar de vertaling handelinge na de zgn. herhaling stemt tot nadenken, vooral omdat contrectare onmiddellijk voorafgaat: overigens horen werkwoord en substantief in het hs. van Bern vaak samen. Contrectare = handelen, behandelen; tasten komt correct voor, maar hierbij hoort contrectatio-handelinge: zo heeft men weer de kans om te wijzen op de paleografisch gemakkelijke verwarring tussen de zgn. tweede contestatio en het oorspronkelijk contrectatio. Het argument van BH in verband met het dubbel voorkomen van de items gaat hier dus niet op. Elders weer (blz. 49) drukt BH intujtus anesict (ue)l anesag i.p.v. anesiet, zoals de juiste vorm trouwens in zijn uitgave van het glossarium ook voorkomt, enz.