De Gids. Jaargang 170

[p. 964]

Kees Schuyt
Over de ervaring

Ervaring is de beste leermeester. Dat hoor ik vaak zeggen, maar ik vraag me dan altijd af: wát wordt er geleerd en wat is ervaring eigenlijk? Gaat het om alledaagse ervaringen, dingen die we meemaken, of om de veel diepergaande opvatting dat ervaring de beste bron is van wetenschappelijke kennis? Maar laat ik met die alledaagse ervaring beginnen.

Ervaring is alles wat je meegemaakt hebt. Je gaat op reis en maakt iets uitzonderlijks mee. Op safari komt een hollende olifant recht op je af. Na afloop vertel je thuis: ‘Dat wás me toch een ervaring. Ik wist niet wat me overkwam, maar het is gelukkig goed afgelopen.’ Ervaring is iets uit het verleden dat je kunt navertellen. Zo willen mensen veel ervaring opdoen, alles een keer meemaken. ‘Drink Campari Soda, al is het maar eens in je leven.’ Met die boodschap speelt de reclame subtiel in op onze nieuwsgierigheid, avonturiersbloed en experimenteerlust. Door ervaring leer je veel dingen kennen. Ook mensenkennis is een kwestie van ervaring. Voor ervaringen is het nodig dat iets wordt afgerond. Als ik met iemand aan het schaken ben en die tegenstander loopt ineens weg om niet meer terug te keren, houd ik er een onbevredigd gevoel aan over. Een onverwachte onderbreking van iets dat nog duurt. Pas een voltooide schaakpartij levert ervaring op. Pas na het voltooien van een reis of een stage kan ik erover oordelen: dat was een goede ervaring.

We spreken van een ervaren arts, een ervaren buschauffeur, een ervaren voetballer. Dat zijn geen beginnelingen. Een ervaren minnaar is iemand die niet klungelt en geen beginnersfouten maakt. Voor ervaring is routine nodig en oefening. Een ervaren arts kan in tegenstelling tot een onervaren collega problemen en symptomen snel herkennen of in probleemsituaties snel weten wat te doen en hoe te handelen. Dat is precies ook het verschil tussen een amateur en een beroeps-schaker. De laatste overziet pijlsnel welke mogelijkheden een stelling heeft en welke zetten de moeite van het overdenken waard zijn. Een ervaren beroepsvoetballer is iemand die niet snel van de kook is, ook

[p. 965]

niet in een kolkend stadion, en die vooral kalm de weinige kansen die hij krijgt snel en effectief benut. Om dat te kunnen is ervaring nodig. In deze zin wordt ervaring veel meer dan alleen iets meegemaakt hebben. Je moet iets met het verleden doen en het verleden doet iets met jou. Er is sprake van herhaling en routine en je moet geleerd hebben van je fouten. Wees dus niet bang om fouten te maken, als je maar bereid bent om ervan te leren. Niet iedereen wordt een ervaren beoefenaar van een vak, van een kunst, van een stiel. Sommige mensen blijven heel hun leven klungelen, anderen hebben snel door hoe het moet.

Een nog krachtiger opvatting van wat ervaring is bood de negentiende-eeuwse Amerikaanse filosoof Charles Sanders Peirce (1839-1914). Die noemde ervaring alles wat van buitenaf op ons afkomt, wat ons wordt opgedrongen, wat we niet zelf hebben gekozen. Dingen die je overkomen, zoals het plotseling doorknippen van een levensdraad, de ervaring van een sterfgeval. Dingen die je gebeuren vanuit de werkelijkheid buiten ons. We spreken dan van een ‘harde’ werkelijkheid. Ervaring is een harde leerschool. Bittere ervaringen blijven ons lang bij. Ervaring is in deze opvatting botsing, contrast, conflict, het niet uitkomen van verwachtingen. Wat niet opvalt, wat geen barst maakt, geeft geen ervaring. Een eentonig en saai bestaan is leven zonder ervaring.

Deze alledaagse ervaringen en onze opvattingen erover kunnen niet over één kam geschoren worden. Ervaringen verschillen in scherpte, in gradaties van intensiteit. Maar in alle opvattingen over ervaring speelt de tijd een belangrijke rol. Ervaring is het verleden laten doorwerken in het heden. Wie dat kan krijgt ervaring. Onze ervaringen zijn opgebouwd uit alles wat we meegemaakt hebben, onder voorwaarde dat we er iets mee doen, met wat in het verleden plaatsvond of wat ons overkwam. Alleen dan is ervaring een leerschool.

Ervaring is niet alleen een bron van alledaagse kennis. Ze wordt ook opgeroepen als kroongetuige bij het verkrijgen van wetenschappelijke kennis. Maar in de wetenschap heeft ervaring een specifieke betekenis: al hetgeen via de zintuiglijke gewaarwordingen tot ons komt. Die vormen de grondslag van de empirische wetenschappen. Maar deze zintuiglijke ervaringen zijn veelvoudig. Geluiden, beelden, geur en tast komen gelijktijdig op ons af. Ze variëren nogal flink in hun uitwerking: wat de een warm vindt, vindt de ander lauw. Ze verschillen naar omstandigheden: wie uit een heet in een koud bad stapt, ervaart dit als lauw. Individuele gewaarwordingen zijn beïnvloedbaar, zoals enkele beroemde experimenten hebben aangetoond. Kortom: erva-

[p. 966]

ring als bron van kennis is vaak bedrieglijk en hoogst onzeker. Daarom hebben de empirische wetenschappen hun toevlucht genomen tot instrumenten, die de fragiele waarnemingen van onze zintuigen versterken en verbeteren. Maar hoe goed en precies de meetinstrumenten ook geworden zijn, meetfouten zijn onvermijdelijk Onzekerheid blijft troef. De empirische wetenschappen kunnen er goed mee leven, omdat ze in hun zoektocht naar kennis gesteund worden door die andere kroongetuige, ons verstand. Rede en Ervaring zijn in de moderne wetenschap een bondgenootschap aangegaan. Sir Karl Popper (1902-1994) gebruikte het beeld van de Spin, die alle hersenspinsels uitdenkt, en de Mier die maar feiten en feitjes - ervaringen - blijft verzamelen. Spin en Mier, deductie en inductie, we hebben ze allebei nodig en die combinatie blijkt succesvol. De ervaring leert en corrigeert, het verstand brengt het verband tussen de dingen.

Maar de bedrieglijkheid van de zintuigen blijft ons in het dagelijks leven achtervolgen. Zoveel hoofden, zoveel zinnen is mede gebaseerd op de veelheid en verscheidenheid van onze indrukken. We reageren heel verschillend op dezelfde soort ervaringen en over de betekenis van die ervaringen worden we het niet gemakkelijk eens. Waar de een voor warmloopt, laat de ander koud en wat aan de ene kant van de Pyreneeën recht heet, wordt aan de andere kant onrecht genoemd. De werkelijkheid van alledag blijft achter bij onze hooggestemde idealen. Verwachtingen worden niet waargemaakt en slechts enkelen durven te zeggen dat ze door ervaring wijs geworden zijn. Er werd laatst iemand voor een moord in Schiedam veroordeeld en in de gevangenis gezet. Alle betrokkenen waren ervan overtuigd dat het bewijs ervoor geleverd was en dat de procedure correct was verlopen, totdat een andere verdachte, jaren later, kwam bekennen dat niet de veroordeelde, maar hij die afschuwelijke moord gepleegd had. Wat is onze waarneming waard? Oude schrijvers klaagden hier al over. Ervaring is een slechte leermeester.

Het dagelijkse bombardement van honderden zintuiglijke prikkels doet me twijfelen aan wat ik meemaak. Wat ik meemaak en dat waarover ik geïnformeerd raak, liggen steeds verder en vaker uit elkaar. Vroeger ging ik met mijn vader en broers naar een voetbalwedstrijd van mijn favoriete club. Ik volgde de strijd op de voet, leefde mee met de keeper die ik bewonderde, en na afloop van de wedstrijd werd er gewacht op de uitslag van de concurrenten. Dat wachten duurde soms lang, maar de hele middag was een spannende ervaring. Nu kan je via de radio op één middag gelijktijdig getuige zijn van alle wedstrijden die worden verslagen. De radio schakelt van minuut tot minuut van

[p. 967]

doelpunt tot doelpunt van wedstrijd naar wedstrijd. Ik ben dus van elke vordering van alle wedstrijden op de hoogte. Maar welke wedstrijd ervaar ik nu? Van welke gebeurtenis ben ik getuige? Van allemaal of van geen? Mijn ervaring van die middag is de som van alle fragmenten. Maar kan je wel een fragment ervaren? Televisiebeelden schuiven over elkaar en ik ervaar aanwezigheid op tientallen plekken op de wereld. Ik weet wat er gaande is en ik onthoud wat ik belangrijk vind.

De indirecte ervaringen hebben de directe verdrongen. Dat kinderen niet meer weten dat melk van een koe komt en niet uit een pakje is als constatering overdreven. Kinderen weten heus nog wel wat een koe is. Maar zowel de overdrijving als de indirectheid vormen een vast onderdeel van onze dagelijkse ervaring. De koe kennen we van plaatjes, niet omdat we aan het zware dierenlichaam hebben staan duwen of aan zijn uiers konden trekken, desnoods aan zijn staart. Niemand durft meer een konijn met eigen handen te slachten. Als die indirecte ervaring de overhand heeft, maken we niet meer mee wat er werkelijk gebeurt of gebeurd is. We ervaren allerlei zaken slechts op afstand.

Ik begon mijn betoog met enkele eenvoudige observaties: ervaring is alles wat we meegemaakt hebben, ervaring is geoefende herhaling waardoor inzicht ontstaat, ervaring is een harde botsing met de realiteit. Deze vertrouwde opvattingen van ervaring raken achterhaald door de nieuwste ervaringen van indirectheid, van tele-emoties, van beelden van wat we mee zouden maken, als we ter plekke mee zouden doen. We maken nieuwe dingen mee door ontstellende beelden via de televisie tot ons te nemen; beelden die plots en onvoorbereid ons leven binnenvallen. De inslag van twee vliegtuigen in de Twin Towers werd een wereldwijd gedeelde ervaring.

Ervaring, ooit omschreven als het verleden laten doorwerken in het heden, gaat nu omgekeerd werken. Het heden, het bombardement aan zintuiglijke beelden en indrukken van een afstand, van verre, dringt nu door in het verleden en verdringt zelfs mijn eigen oude belevenissen. Dit inzicht brengt ineens een schok bij me teweeg. Want dat had ik niet verwacht. Ik zal al mijn zeilen moeten bijzetten, al mijn vroegere ervaring te hulp moeten roepen, om dit nieuwe te kunnen verwerken. Dan kan ik oprecht zeggen: de schok van het nieuwe, dat wás me toch een ervaring.