De Gids. Jaargang 170

[p. 959]

Roel Bentz van den Berg
Over fysiognomie

For there are mystically in our faces certain characters which carry in them the motto of our Souls, wherein he that cannot read ABC may read our natures.
Sir Thomas Browne, Religio Medici (1643)
For by his face straight shall you know his heart.
Shakespeare, Richard III
The world lives in order to develop the lines on its face.
T.E. Hulme, Speculations

Na de dood van mijn moeder ben ik nooit meer iemand tegengekomen die zo'n scherpe kijk op mensen had als zij. Niemand die zelfs maar in de buurt kwam. Aan één blik had ze genoeg om te weten hoe een ander in elkaar stak: zowel wat voor type hij was - en dat de mensheid in een aantal types uiteenvalt stond voor haar vast - als wat hem specifiek maakte tot degene die hij was of moest worden. Een blik als die van Michelangelo, een blik die het beeld kan zien dat in een blok marmer slaapt. Een scheppende blik, geen oordelende. Behoorlijk intimiderend om mee te maken - zeker op die momenten dat ze liet doorschemeren dat wat ze van haar bevindingen aan ons doorgaf nog maar het topje van de ijsberg was. Maar tegelijk ook geruststellend en inspirerend om te ervaren dat de waarheid zo'n levendig en onberedeneerd karakter kan hebben - althans, zolang die blik een liefhebbende was en dus open, helder.

Haar gave zal mede uit nood zijn geboren, uit verweer tegen haar eigen moeder, een charmante mannengek met een schorre stem die kon liegen alsof het gedrukt stond, en misschien dat er dankzij haar Chileense vader ook nog een litertje Indiaans waarzeggersbloed door haar aderen stroomde, maar van zeker zo groot belang was het vak dat ze had gekozen. Als actrice was mijn moeder goed maar niet bijzonder goed, althans niet in de concrete uitbeelding van een rol op het toneel - daarvoor was haar houding al snel te verkrampt, haar oogopslag te verschrikt of te donker, haar stem te verstikt of te zwaar met doem beladen - maar wel in de voorbereiding, in de inbeelding van haar per-

[p. 960]

sonage. Daarin school haar grote talent: in het oppikken van de specifieke fantasie die iemands werkelijkheid bestiert, bij personen zowel als personages - de onzichtbare, aan het nootlot verwante kracht die iemands leven van binnenuit gestalte geeft en die vooral zichtbaar wordt in het gezicht, de plek waar biologie langzaam in kunst verandert.

Als ik dus één ding van mijn moeder heb geleerd - ook van mijn vader, trouwens, maar dat is een ander verhaal - dan is dat hoezeer innerlijk en uiterlijk met elkaar zijn verweven. Of eigenlijk: hoe verwarrend dat hele, door toedoen van filosofie en religie zo gretig verabsoluteerde onderscheid tussen uiterlijk en innerlijk heeft gewerkt. Zó verwarrend dat we beter af zouden zijn zonder - zodat we ons geld weer konden inzetten op de oude mystieke gedachte dat de werkelijkheid één en ongedeeld is, zonder binnen- en buiten- of onder- en bovenkant. Geen achterkant ook. De geheimzinnige, soms duizelingwekkende diepte die we ervaren in het leven, als de optelsom van al die zogenaamd verborgen kanten, is iets wat teruggekaatst wordt door het oppervlak - sierlijk, resoluut en gedachteloos, zoals een zeeleeuw een kleurige strandbal terugkopt. Het is de echo die de diepte creëert, en niet andersom. De echo van het klappen van één hand - op z'n zens gezegd.

Als het innerlijk is opgehouden zo'n exclusieve aangelegenheid te zijn, kunnen we met een geruster geweten blijven doen wat we toch altijd al doen en mijn moeder als geen ander kon: iemand beoordelen op het uiterlijk, dat wil zeggen: zijn totale voorkomen, de hele santenkraam - want die is wel degelijk voorhanden. Hier, kijk maar, vlak voor je neus. De ruimte die iemand inneemt, zowel mentaal als fysiek, zijn houding, zijn kleding, zijn stem, de taal die hij bezigt, het ritme, de intonatie, zijn verhalen, zijn geschiedenis, genetische nasleep, gebaren, geur, het kapsel, de tint en de korrel van de huid - en de samenhang tussen al die dingen zoals die vooral tot uitdrukking komt in de 1001 verhalen van het gezicht, nog altijd ‘the greatest story ever told’.

Het eerste en laatste dat we doen bij een mens is hem van dichtbij in het gezicht kijken. We buigen ons over de wieg om te kunnen zien van welke kant van de familie de pasgeborene het meeste weg heeft en of er al iets te zeggen valt over zijn karakter, en een leven later buigen we ons over zijn sterfbed of doodskist om te zien hoe hij is gestorven, in vrede of met tegenzin, en waar hij nu eventueel naar toe kan zijn gegaan. Alle jaren daar tussenin speuren we iemands gelaatsuitdrukking af om er achter te komen wat hem in godsnaam bezielt, wie hij werkelijk is, of hij meent wat hij zegt, wat het effect is van onze woorden en wat er met hem is gebeurd in de tijd dat je elkaar niet hebt gezien. En

[p. 961]

minstens één keer per dag kijken we in de spiegel naar de ander die we zelf zijn.

Voor wie het zien wil en bereid is nog eens goed te kijken, met respect, op het tweede gezicht en liefst nog iets verder, met een derde oog: het zit allemaal in het gezicht, en we weten het. Zijn betekent gezien worden. We zijn het alleen een beetje vergeten door al dat ge-‘ik denk dus ik ben’.

Aristoteles was er nog erg duidelijk over. ‘Iemands lichamelijke kenmerken weerspiegelen zijn karakter’, staat er in zijn Physiognomia, en ook, heel erg touché wat mij betreft: ‘Nooit een dier gezien met de vorm van de ene en het karakter van een andere soort.’ En hij noemt drie verschillende manieren om mensen te kunnen lezen: aan de hand van gelijkenissen met dieren, hun etnische en geografische afkomst en de manier waarop hun emoties zich aftekenen op het gezicht. Allemaal criteria die - eenmaal losgezongen uit hun eigen psychologische perspectief en dus domweg letterlijk genomen, als stigmata - zozeer taboe zijn geworden dat zelfs het woord voor het maken van onderscheid zelf, discrimineren, er een puur negatieve lading door heeft gekregen: die van uitsluiting, vernedering.

Dat taboe strekt zich inmiddels uit tot bijna alle typologieën zoals die in de oude fysiognomische handboeken te vinden zijn, van de temperamentenleer via de voorhoofdentheorie van Lombroso tot aan Jungs indeling naar bewustzijnsstijlen. Jammer, zeg ik, want ze bevatten een ware schat aan mensenkennis: een overdaad aan scherp verwoorde, uiterst verfijnde psychologische inzichten op basis van de gedachte dat een mens nu eenmaal de optelsom is van alle manieren waarop hij zichzelf presenteert en dat onze reactie op die zelfpresentatie, op wat iemands gezicht bij ons losmaakt, hoe het ons raakt, ook echt iets wezenlijks zegt over zijn karakter. Die opgetrokken schouders, dat nerveuze lachje, dat gedraal bij het aankleden, het overdreven kauwen en die uit de krant gekopieerde meningen. Of het zachte bijten op de lip, de eeuwig afglijdende schouderbandjes, de fladderende handen, het zingen in het trappenhuis, het masseren van een oorlel en het elk moment voor iedereen klaarstaan. Ons oppervlak is de verschijningsvorm van onze diepte - wat anders? Ieder mens, elk persoon, zou mijn moeder hebben kunnen zeggen, is de perfecte vertolker van zijn eigen personage.

Van de gestalttheorie hebben we dan ook nog eens kunnen leren dat niet alleen het menselijk gezicht zich fysiognomisch aan ons presenteert, in herkenbare patronen van betekenisgeladen beelden, maar alles, elke gebeurtenis, tutti frutti. Allemaal gezichten. Om de wereld te kunnen lezen hoef je maar de stippen met elkaar te verbinden en de

[p. 962]

lijnen te volgen. Wanneer je een mens zijn fysiognomische aard niet gunt, de even directe als specifieke en complexe manier waarop hij zich aan je voordoet, dan is hij niemand meer, dan is hij weg. Maar als je in een vlaag van nihilisme of ascese alle mensen en dingen een voor een wegstreept houd je tenslotte toch nog één gezicht over. En dat gezicht noemen we God - of, heel wat vriendelijker over het algemeen: de glimlach van de Mona Lisa, de moeder van alle gezichten.

Mijn favoriete fysiognoom is Lavater, Johann Kaspar Lavater (1741-1801), een Zwitser, en de auteur van de tussen 1775 en 1778 in vier delen gepubliceerde Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe. Zijn opvattingen komen ruwweg overeen met die van Aristoteles en de gestalttheorie, maar ook met die van Darwin als het gaat over de aangeboren gemeenschappelijkheid van onze gelaatsuitdrukkingen en hun analogieën in de dierenwereld. Met één groot verschil: Lavaters benadering is puur gericht op het beeld zoals het zich aandient, op het lezen van de aanblik die mensen, dieren, dingen en gebeurtenissen bieden, aan de hand van wat ze bij ons losmaken. Puur subjectief dus. Nee: ultra-subjectief, misschien zelfs wel de subjectiviteit voorbij - tenminste, als we ervan uit mogen gaan dat er een wezenlijke relatie bestaat tussen wat iets is en hoe het is, tussen de vorm waarin iets zich aandient en onze directe reactie daarop. En dat mogen we. Mijn moeder heeft het zelf gezegd. Binnen is buiten en buiten is binnen. De ziel is een klapdeur die altijd tegelijk naar binnen en naar buiten toe opengaat.

Lavater dacht als een kunstenaar, in beelden, op zo'n manier dat er van enige tegenstrijdigheid tussen de uniciteit van elk individu en de geldigheid van typologieën geen sprake meer is. In Lavaters fysiognomie zijn typologieën prima, zolang je ze maar creatief gebruikt, en dat wil zeggen: verticaal, als echolood, om het beeld mee scherp te stellen en zo de individuele waarheid uit zijn tent te lokken - en dus niet horizontaal als mechanische indelingsmethode. De wetenschappelijke fantasie met zijn nadruk op meting, voorspelbaarheid en interpretatie krijgt toch al nooit greep op wat iets of iemand uniek maakt. Uniciteit is iets wat je direct moet zien, in het complete beeld dat iemand of iets van zichzelf presenteert, als niet zozeer een eigenschap van wat je ziet als wel van hoe je het ziet, een schittering in the eye of the beholder op het moment dat hij weet wat hij ziet of, misschien wel, vlak daarvoor - wanneer de indruk op zijn sterkst, op zijn ‘totaalst’, is. Kijken met de bezielde blik van de dichter, en dus het best te vertalen in woord en beeld tegelijk, maar ook met die van een dier op het moment dat hij zijn prooi ziet of ziet dat hij zelf prooi is geworden. Een geanimeerde blik, bezield en dierlijk, die in alle dingen een gezicht ziet of een dier -

[p. 963]

razendsnel en haarscherp, doordesemd van verbeelding, gelouterd door zelfinzicht en, om met Lavater te spreken, Menschenliebe. Het leren lezen van iemands karakter is dan verder een abc-tje.

In haar hoogtijdagen, als de zigeunerkoningin van ons gezin, was mijn moeder daarin een ster, kon ze al op honderd meter afstand in de lijnen van iemands gezicht een engel zien dansen. Door de jaren heen is haar blik echter steeds verder naar binnen gekeerd geraakt - waar hij vertroebeld werd door een oplopende reeks van melancholie, vergeefsheid, teleurstelling, verdriet, verbittering en ten slotte een snel ondraaglijk wordende lichamelijke pijn. Op het laatst vormden haar ogen een verkeerdom gehouden verrekijker waardoor ze alleen nog maar wat vage stippen aan de horizon kon zien: een zwerm bijen die haar middels een code van snelle bewegingen naar links en naar rechts, omhoog en omlaag, naar zich toe schenen te trekken.