De Gids. Jaargang 170

[p. 955]

Annemarie Mol
Over kreupelen

Zij die zich niet op benen maar in rolstoelen voortbewegen, moeten keer op keer extra moeite doen om toegang te krijgen tot openbare ruimten. Trappen. Dan hebben stemlokalen, vergaderlokalen of bioscopen weer trappen. Rolstoelen en trappen zijn slecht op elkaar afgestelde technieken. Kan er een hellinkje komen, misschien, of een fatsoenlijke lift? Ook de trein is niet eenvoudig te hanteren. Maak je plannen op tijd, geef ze door aan de juiste instanties, en hoop dat er bij je vertrekpunt inderdaad iemand klaarstaat met een hellinkje waarover je de trein in kunt rollen. En, niet onbelangrijk, hoop dat je de trein weer uitkunt als je bent aangekomen. Hoop op geluk.

En als je dan met rolstoel en al in de trein zit, dan moet je, schrik niet, wel je plas ophouden, of voorzien zijn van een luier. De meeste Nederlandse treinen hebben geen aangepaste wc's. Dubbeldekkers wel, naar die dwingen je met rolstoel en al op de gang naast die wc te blijven zitten - je kunt immers de trap naar de coupés niet op of af.

De nieuwe sprinters onder de treinen hebben overigens helemaal geen wc. ‘We’ zouden er immers enkel korte ritjes in maken. Voor wie zijn die treinen eigenlijk bestemd? Blijkbaar niet voor jonge kinderen die plotseling moeten; niet voor vrouwen vóór de menopauze die toevallig net ongesteld zijn; en al evenmin voor oudere mannen met opgezwollen prostaten die simpelweg vaak moeten plassen. Als al die groepen onwelkom zijn in ‘onze’ treinen, over welk ‘ons’ gaat het dan eigenlijk nog?

Rolstoel-toegankelijkheid is nog lang niet overal gerealiseerd. Het voorbeeld van de ontbrekende wc's intussen leert dat het eigenlijk een erg bescheiden ideaal is. Al te bescheiden. Lichamen doen immers zoveel meer dan bewegen. Ze horen en kijken - als dat ze lukt, tenminste. Ze wisselen stof: ademen, eten, drinken, plassen, ontlasten - met meer of minder moeite. Laten we de term ‘kreupelen’, verouderd en

[p. 956]

afgedaan, als we hem toch opnieuw uit de kast halen, veranderen. Daar vallen werelden mee te winnen. Met ‘kreupelen’ bedoelen we voortaan niet ‘mensen wier benen beschadigd zijn’, maar iedereen aan wiens of wier lichaam de openbare ruimte niet is aangepast. Iedereen voor wie geen plaats wordt gemaakt, iedereen die in het openbare leven niet welkom is. Welkom wordt dan, na toegankelijkheid, ons meer omvattende ideaal. Zou dat werken?

Welkom gaat niet alleen over bewegen, over ergens binnenkomen, maar ook over andere manieren van doen. Horen, kijken, ademen, eten, drinken, plassen, ontlasten - enzovoorts. Dat zijn allemaal dingen die lichamen in/met omgevingen doen. Sommige omgevingen maken dat makkelijk. Andere niet. Zo worden doven welkom geheten wanneer in een ruimte niet alleen lawaai klinkt, maar ook gebaren, leesbare tekst en/of heldere plaatjes te zien zijn. Blinden zijn kreupel zolang er geen makkelijk voelbare markeringstekens zijn die het hen mogelijk maken om de weg te vinden; hier en daar een auditieve aanwijzing kan ook geen kwaad. Een gastvrije openbare ruimte is zintuig-redundant: ze weet zoveel zintuigen tegelijk aan te spreken dat, wanneer je er één mist, de andere nog over voldoende clues beschikken om te weten waar je bent en wat er aan de hand is.

Lichamen bewegen zich door hun omgeving, nemen die waar, en wisselen met hun omgeving bovendien stof. Daarbij dienen ze hun grenzen zorgvuldig te bewaken. Denk erom, niet lekken waar dat niet op zijn plaats is. Niets binnenlaten dat kwaad kan: eet geen foute bacteriën, slik geen akelige giffen in. Er bestaat overheidsinspectie op bacteriën en giffen. Ook roken is inmiddels op veel plekken verboden. Dat is prettig voor moeizame ademhalers, voor mensen met astma bijvoorbeeld, al is het niet voor hen georganiseerd. Openbare maatregelen houden zelden rekening met statistische outliners. Ze richten zich op grootste gemene delers - die heten ‘ons’. Maar sommige lichamen hebben een ingewikkeldere grensbewakingstaak dan andere. Ze piepen als de lucht vuil is. Ze lekken sneller, of aan alle kanten. Of ze raken van slag van voedsel dat anderen wel verdragen. Denk erom: eet niets verkeerds.

Veel restaurants hebben ook voor mensen met een voedselallergieën of -overgevoeligheden iets lekkers in huis. Net als voor veganisten, of mensen die zich aan deze of gene religieuze voedselwet houden. Wees welkom. De openbare ruimte is niet zo gastvrij; die is niet op welkom heten ingericht. Op Nederlands stations, bijvoorbeeld, en in Neder-

[p. 957]

landse winkelstraten, lokken aan alle kanten de belegde broodjes, maar als je geen tarwe kunt eten (je bent allergisch voor gluten, het eiwit in tarwe) lokt er nauwelijks iets. Als je geen melk mag (je bent overgevoelig voor het melksuiker lactose) kijk dan goed uit wat je inneemt. Zou dat anders kunnen?

Op Paddington Station in Londen staat een kraampje met fantasievol vers voedsel, de bestanddelen netjes gespecificeerd, voor elk dieet wat wils. In het bezoekerscentrum van het Bunnikse landgoed Amelisweerd (dertig jaar geleden ternauwernood gered van de dreigende A27, die er bij nader inzien voor is omgelegd) is een biologisch café waar ze (naast appeltaart, brownies, worteltaart enz.) vijgenkoeken verkopen die gemaakt zijn zonder gluten, suiker, melk, boter en eieren. Zo worden met één koek tal van devianten welkom geheten. (Mensen met een gluten-allergie; mensen die afzien van suiker; mensen met een intolerantie voor melk en/of eieren; en veganisten bovendien.) Het is een lekkere koek. Een uitvinding.

Zulke dingen. Misschien zijn veel niches op de markt wel te klein om de zorgzaamheid die voor welkom heten vereist is, geheel aan de wet van vraag en aanbod over te laten. Het zou best mee kunnen vallen: die vijgenkoeken in Amelisweerd gaan meestal schoon op, maar dat uitproberen vergt enige lef. Wie de betreffende niches aan weet te boren, is handig én goed. Maar ook voor het voorzien in de behoeften van erg kleine aantallen mensen valt iets te verzinnen. Zo zou de ns bij het verlenen van vergunningen, nadere eisen kunnen stellen aan winkeliers en uitbaters van kraampjes. Dat ze inventief zijn. Dat ze divers zijn. Dat sommigen van hen wokken waar anderen braden. Dat sommigen van hen halal zijn en anderen kosjer (helemaal mooi: dat allebei tegelijk). Dat sommigen van hen desgevraagd sojamelk in de koffie doen. Dat ze plannen indienen voor hoe ze zoveel mogelijk klanten gaan ont-kreupelen - dat wil zeggen: welkom heten. Zodra je ergens welkom bent, ben je daar immers niet kreupel meer.

Het ‘kreupel’ dat hier aan de orde is immers geen eigenschap van een persoon. Het staat voor een verhouding, een toestand die iemand aanneemt in deze of gene omgeving. Heb je een rolstoel, dan ben je niet kreupel op een gladde ondergrond. Eerst de combinatie rolstoel-trappen, leidt tot kreupelheid. Iemand die blind is, is niet kreupel in de concertzaal. Ben je doof, dan word je ontkreupeld door een telefoon met een lampje dat flitst als er gebeld wordt of een die trilt in je zak. Dat je astma hebt, is het punt niet, maar een rokershol: daar word

[p. 958]

je kreupel van. En kreupel is ook de glutenovergevoelige in het Italiaanse restaurant dat slecht pizza's en pasta's serveert - die immers gemaakt zijn van tarwe. In de groentewinkel is bij diezelfde persoon geen sprake van kreupelheid.

Gemeentelijke overheden zouden beter hun best kunnen doen om openbare ruimte ook daadwerkelijk openbaar te maken. Om er zoveel mogelijk mensen welkom te heten. Ze zouden die ruimte zorgvuldiger in kunnen richten en meer eisen kunnen stellen aan bouwers, verkopers en ander volk. Drempels weg. Gepaste signaleringssystemen en wegwijssignalen - afgestemd op alle zintuigen, gevat in een stuk of wat talen. (Naast Nederlands minstens ook Engels: zoals de zaken staan, lijken zelfs toeristen hier niet echt welkom te zijn.) Van voeding moet we niet alleen vragen dat er informatie over beschikbaar is. Ze dient ook relevante variëteit te vertonen. Dus: geen zeven merken hagelslag bij de lokale supermarkt, maar eten voor diverse soorten eters. Zodat ze allemaal worden bediend. Nog voor ze wenken.

Architecten verplichten enkele weken in een rolstoel te rijden zodat ze voelen wat dat is. Plaatjes maken die analfabeten welkom heten. Prijzen voor wie iets verzint dat hier of daar weer een groep mensen ont-kreupelt. Verzin eens iets: wie verzint er iets? Het punt is: dat het tot de goede smaak moet gaan horen, welkom heten. Beleid moet niet uitgaan van de grootste gemene deler en de markt dient zich niet louter te richten op de gemiddelde klant. Gastvrijheid is een verwaarloosd goed in het Nederlandse openbare leven. Voor je het weet hoor je niet bij ‘ons’ (je ben vier; of ongesteld; of moet vaak plassen) en dan ben je zomaar niet welkom meer.

En overigens ben ik van mening dat alle treinen voorzien horen te zijn van ruime, rolstoelvriendelijke wc's.