De Gids. Jaargang 170

[p. 952]

Sana Valiulina
De beheersing van de wil

Als ik minister van Onderwijs was of deel uitmaakte van zijn indrukwekkende ambtenarenhof zou ik geen middel schuwen om een nieuw vak in het basispakket te krijgen, ‘het beheersen van de wil’. Het liefst per koninklijk decreet om het belang ervan voor de hele natie nog eens extra te onderstrepen. De rest van het volk, inclusief de overige ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders, die qua leeftijd de boot heeft gemist mag zijn achterstand op dat gebied dan bijspijkeren op cursussen ‘zelfbeheersing’ die van overheidswege door het hele land in het leven worden geroepen.

Het beheersen van de wil als de enige geduchte tegenstander van ‘jezelf zijn’, ‘leef!’, ‘gooi je open’-cultuur waarin ons ego ongekende hoogtes heeft bereikt. Het is al lang niet meer cogito, ergo sum, wie maalt nog om zoiets ouderwets, en sexy is het ook al niet, nee, het is ‘ik wil, dus ik laat me gaan, dus ik ben, dus ik besta’. Alles wordt in die strijd om het bestaan gegooid - beledigingen vermomd als meningen, borsten, nep of echt, al dan niet verzonnen trauma's, dierbare doden, billen, depressies, ‘sweet memories’, crises, ziektes, liefdes, overspel, relatieproblemen, seksuele voorkeuren, emoties, emoties en nog eens emoties... De wil als een duizendkoppige monster dat nooit verzadigd raakt. De wil die niet omhoog streeft, naar het transcendente, maar omlaag, naar het glazen hok van de media.

Tv als een glazen huis, waarmee de Zwitser Franz uit Kundera's De ondraaglijke lichtheid van het bestaan zijn Tsjechische geliefde Sabina de stuipen op het lijf jaagt. Graag citeert hij de uitspraak van André Breton dat hij zou willen leven in een glazen huis waar niets geheim is en waar iedereen naar binnen kan kijken. Sabina gruwt ervan - voor haar is iemand die intimiteit vrijwillig prijsgeeft een monster. Intussen is zíjn droom werkelijkheid geworden tot afschuw en verdriet van de Sabina's onder ons. Een glazen huis ter grootte van het hele land blijft gestaag groeien om aan al die popelende ego's een plaatsje te kunnen verschaffen. In de oorverdovende kakofonie van losgeslagen ego's die zich nergens meer door laten stuiten, nu de tweede droom

[p. 953]

van Franz is uitgekomen en de barrière tussen privé en openbaar is opgeheven, is de stem van de rede nog amper hoorbaar. Wie nog voorzichtig zijn mond opendoet om een ander geluid te produceren dan de mediawetten hem voorschrijven, wordt zonder pardon weggehoond. Wegwezen met je kille geredeneer uit ons feest der menselijkheid.

Wat vroeger het domein was van de literatuur wordt nu omarmd door het symbiotische verbond tussen de brede massa en de commercie met de devaluatie van de emoties als gevolg. Het is verbazingwekkend hoe inwisselbaar en voorspelbaar al die gevoelens zijn die uit de ego's stromen die zichzelf zo uniek wanen.

Ook vroeger traden sommige literaire werken buiten hun ‘oevers’ - het verschijnen van Het lijden van de jonge Werther bijvoorbeeld heeft in Duitsland destijds een bescheiden zelfmoordgolf veroorzaakt: romantisch gestemde jongemannen beroofden zichzelf van het leven in navolging van hun tragische held Werther. Maar het gros van de burgerij bleef - de armen hadden natuurlijk heel wat anders aan hun hoofd dan hun ego's na te jagen of te koesteren - trouw de kringloop van het leven volgen: geld verdienen, trouwen, kinderen grootbrengen, zondigen, bidden, sterven...

Natuurlijk bestaan wij bij gratie van onze wil, net als alles in het universum. De wil, al dan niet blind, zet ons aan tot handelen en geeft vorm aan onze levens. Dat is een kwestie van overleven, de noodzaak om de amorfe duisternis van het bestaan te ontstijgen. Zo bedoelt Montaigne het ook ongeveer in zijn essay. Hoe maak je er een goed gebruik van, daar gaat het hem om. Zelfbeheersing als remedie tegen zelfverkwanseling. Zorg dat je de baas blijft over je hartstochten want die leiden je alleen maar af van jezelf en binden je aan iets wat buiten je ligt. Het argument dat Montaigne daarbij gebruikt is even verrassend als ontroerend. Zijn teergevoeligheid. Hij zou het simpelweg niet volhouden, zijn geest zou nooit van de schokken en emoties bekomen als zijn wil zich ergens volledig op zou toeleggen. Niet gezegend met oppervlakkigheid, die begerenswaardige eigenschap die je van een gezond incasseringsvermogen voorziet, moet Montaigne het hebben van zelfbeheersing.

Die onwil om te willen en het daaruitvloeiende onvermogen - ne pas pouvoir c'est ne pas vouloir - om zich ‘te laten gaan, om alle remmen los te gooien’ bewijzen juist dat hij in staat geweest moest zijn tot diepe gevoelens en bovendien in bezit was van de zeldzame gave - de zelfkennis. Je hoeft maar even zijn korte essay ‘Over de vriendschap’ op te slaan waarin tussen de redeneringen van de ouden door zijn eigen verhaal wordt verweven, over zijn jong gestorven vriend La Boé-

[p. 954]

tie. Juist omdat hij in staat is tot onvoorwaardelijkheid en trouw wil Montaigne aan zichzelf behoren en niet als een bevend hondje achter zijn wil aanhollen die op hol is geslagen. In de context van de moderniteit zal men hem ongetwijfeld ‘levensangst’ aanrekenen, zo'n modieuze non-term waarmee individuen worden bestempeld die naar de huidige maatstaven daadkracht, slagvaardigheid en optimisme ontberen - de toverformule voor een gelukkig en dus volwaardig bestaan. Alsof het leven een en al zegetocht is met de Arc de Triomphe aan de top van een stralende spiraal.

Gelukkig heeft de moderne tijd ons ook een hoop zegeningen gebracht. De keuzevrijheid, bijvoorbeeld, die ook tot de relatie van ons en onze wil is doorgedrongen. Dus waarom je niet gewoon als consument opstellen, bij voorkeur bewapend met enige zelfkennis, en dan kijken welke optie het beste bij je past?

Je kunt met je wil samenvallen, het meest eenvoudige maar ook het meest verraderlijke. Je kunt proberen je wil uit te schakelen, zoals boeddhisten het voorschrijven, om jezelf te verlossen van die eeuwige bron van het kwaad en het lijden. Dan heb je natuurlijk het Opperwezen in verschillende gedaantes - dat wordt weer kiezen, helaas - in wiens veilige handen je je wil kan leggen, wat een hoop gedoe en getob scheelt. Of je kunt je over seculiere zaken ontfermen, desnoods in groepsverband, van de buurzaken tot het verbeteren van de wereld, waaraan je je ziel, zaligheid én wil zal onderwerpen. Dit verschilt niet veel van de vorige optie, maar vereist meer inventiviteit, en praktische zin. De strijd aangaan met je wil om die te onderdrukken, in navolging van de middeleeuwse asceten, behoort ook tot de mogelijkheden: op brood en water leven, op spijkers slapen, zo nu en dan aan zelfkastijding doen om je al te gewillige vlees een lesje te leren.

Dan heb je nog de kunst en creativiteit, de meest verheven en nobele voorstelling van de wil en niet alleen volgens Schopenhauer. Helaas zijn de artistieke transcendente hoogtes slechts voor weinigen weggelegd en dus dalen we weer af naar de gewone sterveling.

Die rest, tenzij hij zijn ziel verkocht heeft aan het glazen huis, niets anders dan de wil als een autonome eenheid te beschouwen, als een niet al te betrouwbare bondgenoot met wie hij een broze coalitie moet zien te vormen, om laverend en manoeuvrerend een halfonthechte toestand te creëren die permanente alertheid vereist maar ook ruimte laat aan onbekommerdheid en lethargie. Met als doel, al dan niet met behulp van een cursus, een onmogelijke consensus te bereiken, tussen het beheersen en het willen, een van de mooiste paradoxen waarmee het leven zich aan ons openbaart.