De Gids. Jaargang 170

[p. 949]

Pieter Hilhorst
Over ijdelheid

Ik zal het niet ontkennen. Ik ben een kenner. Ik ben ijdel. Ik hou van aandacht. Ik geniet van applaus. Zet mij op het podium voor een volle zaal en ik ben totaal in mijn element. Ik heb ook wel eens dingen gedaan louter en alleen om door nog veel meer mensen gezien te kunnen worden. Ik heb geprobeerd om presentator te worden van een televisieprogramma waarnaar ik zelf niet zou kijken. Uit ijdelheid. Helaas is ijdelheid geen garantie voor succes. Ik ben het niet geworden.

IJdelheid wordt gezien als een van de zeven hoofdzonden. Helemaal onbegrijpelijk is dat niet. IJdelheid kan mensen lelijk maken. Ze willen dan zo graag gezien worden dat ze anderen in hun schaduw proberen te zetten. Wethouder Hekking van Juinen was daarvan het prototype. Dit personage van Kees van Kooten was zo ijdel dat hij bij elk interview letterlijk voor zijn burgemeester kroop om de aandacht op zichzelf te vestigen. De drang om te schitteren gaat dan ten koste van de collegialiteit en de harmonieuze samenwerking. Impliciet wordt ervan uitgegaan dat de strijd om eer en aanzien een nulsomspel is. Alle eer die jou te beurt valt, gaat ten koste van de eer die mij ten deel kan vallen. IJdelheid wordt dan al snel naijver. De Amerikaanse president Harry Truman heeft ooit gezegd: ‘It is amazing how much you can accomplish if you do not care who gets the credit.’

Maar eerzucht kan mensen ook stimuleren tot grootse prestaties. De een wil de beste tennisser van de wereld worden. De ander wil het mooiste liedje aller tijden schrijven. Een derde wil een medicijn vinden tegen kanker. In de drang te excelleren schuilt altijd ook een element van ijdelheid. Bill en Melinda Gates hebben het allergrootste fonds voor goede doelen ingesteld ter wereld. Ze besteden miljarden aan Aids bestrijding en andere gezondheidsprojecten. Daarin schuilt ook ijdelheid. Ze hebben het fonds niet voor niets hun eigen naam gegeven. Ze doen een gooi naar onsterfelijkheid. Dat is niet zonder risico's. Wie uit ijdelheid grootse daden wil verrichten loopt het gevaar het gebaar belangrijker te vinden dan het resultaat. Bob Geldof kwam

[p. 950]

in 1984 in actie tegen de hongersnood in Ethiopië. De kersthit We are the world leverde miljoenen op. Daarna volgde Live Aid. ‘Give us your fucking money,’ riep de popzanger het publiek toe. Het geld stroomde binnen. De roem die hij nastreefde was die van de weldoener. Maar veel levens heeft hij niet gered. Integendeel. De komst van duizenden hulpverleners was een prettige bron van inkomsten voor de toenmalige dictator Mengistu Haile Mariam. Het geld dat hij zo binnenkreeg ging linea recta naar de oorlog tegen Eritrea, Somalië en de binnenlandse guerrilla. Om te voorkomen dat de hulpverlening aan de hongerenden een smet op zijn imago werd, startte hij een grootscheepse deportatie van 600.000 hongerenden. Een op de zes overleefde de deportatie niet. Zo leverde Live Aid 100.000 doden op.

IJdele weldoeners kunnen meer kwaad dan goed doen. Maar dat betekent niet dat de wereld alleen gebaat is bij onbaatzuchtigheid. Wie dat gelooft, trapt in de valkuil om daden te beoordelen op basis van het motief, niet op basis van de opbrengst. Mensen kunnen met de beste bedoelingen rampzalige daden ondernemen. Andersom is het ook mogelijk dat mensen om dubieuze redenen iets goeds doen. Adam Smith zei het al: de bakker bakt geen lekker brood uit altruïsme. Hij wil geld aan u verdienen. Maar het resultaat smaakt er niet minder om. In feite geldt voor alle zeven hoofdzonden (ijdelheid, hebzucht, onkuisheid, afgunst, onmatigheid, woede en luiheid) dat ze in bijzondere gevallen een positief effect kunnen bewerkstelligen.

Toch is er een verschil tussen ijdelheid en de andere hoofdzonden. Hebzucht, onkuisheid, afgunst, onmatigheid, woede en luiheid komen het beste tot hun recht in het schemerduister. Het zijn ondeugden die mensen graag verborgen houden. Ze kunnen in het geniep worden genoten. Dat is bij ijdelheid lastig. Natuurlijk bestaat er ijdelheid die zich vermomt als bescheidenheid. Zo stond er niet lang geleden in HP/De Tijd een artikel van Fleur Jurgens. Vol trots presenteerde ze zichzelf als burgertrut. Zij was naar eigen zeggen een vrouw die zich wegcijferde voor haar gezin. Een vrouw die liever anderen liet schitteren. Een bescheiden vrouw. En dus stond ze op de cover van het tijdschrift onzichtbaar te zijn. Tsja.

In de politiek komt het helemaal vaak voor dat politici hun ijdelheid vermommen als bescheidenheid. Ze benadrukken dat het niet om hun persoon gaat. Ze willen niet over de poppetjes praten, maar over de zaak. Ze presenteren zichzelf als iemand die geroepen is, niet als iemand met eigen ambities. In de politiek geldt bij uitstek een eis van onbaatzuchtigheid. Je mag nooit de politiek in gaan om jezelf. Je mag nooit een gezonde ambitie tentoonspreiden. En dus spelen politici dat ze met een zekere tegenzin hun ambt vervullen. Hoe bevrij-

[p. 951]

dend zou het zijn als politici hun schroom laten varen en eerlijk toegeven dat ze ijdel zijn. Jaren geleden schreef ik in De Groene Amsterdammer een ode aan de ijdele politicus. IJdelheid is het beste motief om politiek actief te worden, omdat het een democratisch motief is. Roem kan je niet stelen of met geweld afdwingen. Roem moet je in het openbaar winnen. Voor hebzucht en onkuisheid kun je andere mensen als middel gebruiken. Uit ijdelheid spreekt juist respect voor anderen. Je hecht aan hun oordeel. IJdele politici willen laten zien wat ze tot stand brengen. En daarom zijn ze ook veel beter controleerbaar dan politici die geen roem nastreven.

Een idealist die ervan overtuigd is dat hij weet wat het beste is voor het volk, heeft vaak voorhoedepretenties. Omdat hij het beter weet, voelt hij zich gerechtvaardigd om de huidige opvattingen van het volk te negeren. Hij wil het volk de juiste weg leiden en als dat niet lukt met eerlijke argumenten dan maar met oneerlijke. Als het niet lukt in het openbaar, dan maar in het geniep. George Bush is zo'n idealist. Hij is niet ijdel. Hem maakt het niet uit wat mensen van hem vinden. Hij is de bescheiden dienaar van een neoconservatieve beweging. En in al zijn bescheidenheid heeft hij Amerika opgezadeld met Irak.

Eerzucht is ook een goed tegenwicht tegen dat andere type politicus: de huisbewaarder die niet veel meer doet dan op de winkel passen. Hij heeft geen ambities en is vooral bezig om te overleven. Dan heb ik liever een politicus die voor zichzelf een plaats probeert te veroveren in de geschiedenisboekjes. Eerzucht en ijdelheid kan mensen stimuleren om niet voor de makkelijke weg te kiezen.

IJdelheid wordt pas een probleem als ijdelheid je belemmert om glorieuze dingen tot stand te brengen en roem te oogsten. Sommige mensen willen beroemd worden en het maakt niet uit waarmee. Gezien worden is dan belangrijker dan laten zien wat je waard bent. Bekend zijn is dan een mager substituut voor erkenning. IJdelheid is dan een belemmering voor roem. Iets soortgelijks geldt voor de mensen waarnaar Truman verwijst. Wie anderen geen krediet kan geven omdat hij zelf graag met de eer gaat strijken is niet te ijdel, maar doet zijn ijdelheid tekort. Hij verwart korte termijn succes met lange termijn roem. Door zijn gebrek aan royaliteit kan hij minder een verschil maken en is de kans om geschiedenis te schrijven kleiner. Hij krijgt minder voor elkaar. Zijn kortetermijnsucces belemmert zijn langetermijnroem. Bovendien maakt hij zichzelf onuitstaanbaar en lelijk. En welke ijdeltuit wil zichzelf nou lelijk maken? IJdelheid is dan ook de enige ondeugd die alleen kan floreren als het zichzelf in toom houdt.