De Gids. Jaargang 170

[p. 926]

Maarten Asscher
Over verstrooiing

Is het een troost of een teleurstelling dat van een mens na zijn dood uiteindelijk hoogstens een enkele karakteristieke uitspraak in de herinnering blijft hangen? Meestal gaat het om luttele woorden - al dan niet in werkelijkheid aldus gesproken of geschreven - die een bepaalde invloed deden gelden of die een moment wisten te benoemen dat anders onherroepelijk vergeten zou zijn: ‘Et tu Brute,’ ‘Eppur si muove,’ ‘We will fight on the beaches’, ‘I have a dream’, ‘Mr Gorbachev, tear down this wall.’ Velen kunnen bij elk van deze citaten direct de persoon noemen die ze uitsprak en die daarmee voorgoed de theaterlichten van de geschiedschrijving op zich wist te richten.

Dergelijke persoonlijk getinte citaten waarmee iemand - bewust of onbewust - zijn plaats in de stoet der eeuwen heeft zeker gesteld, zijn het zout waarmee de maaltijd van onze geschiedenis op smaak wordt gebracht. Daarzonder zijn er slechts feiten, data en opeenvolgende gebeurtenissen. En wie verzuimt om dergelijke pittige uitspraken te doen, kan er zeker van zijn dat hij na zijn dood in de pap van de vergetelheid ten onder zal gaan. Iemand als J.P. Balkenende bijvoorbeeld, die op het hoogtepunt van een debat met de Tweede Kamer der Staten-Generaal uitroept: ‘Laten wij blij zijn! Laten wij optimistisch zijn!’ (Handelingen TK 2006-2007, nr. 6, pag. 280) moet er niet op rekenen dat men hem over honderd jaar nog als een markante persoonlijkheid zal gedenken. Sterker nog: wie zich niet scherp en betekenisvol uitspreekt, bestaat nauwelijks in zijn eigen tijd. Zelfs de roem van sterren uit de wereld van sport of populair entertainment blijft uiteindelijk slechts op peil door hun karakteristieke uitspraken. Denk aan Johan Cruyff of Groucho Marx.

Het merkwaardige is dat wat hier geldt voor staatslieden, geleerden en andere beroemdheden, ook waar is voor mensen die je in je persoonlijk leven hebt ontmoet. Je herinnert je diegenen het best en het vaakst die zich met een of meer kenmerkende uitspraken in je geheugen hebben genesteld. Zelfs een stopwoord kan al voldoende zijn om iemand nog een of twee generaties te laten voortleven.

[p. 927]

Dirk van der Want, bijvoorbeeld, die de laatste telg was uit een eeuwenoud Gouds geslacht van pijpenmakers en aardewerkfabrikanten, had twee vaste zegswijzen die hij - zoals altijd bij stopwoorden - uitsluitend te onpas gebruikte: het ene was de interjectie ‘duidelijk?’, door hem uitgesproken als ‘duilijk?’; het andere luidde ‘even wachten’. Ik ben slechts eenmaal in Gouda bij hem thuis geweest, en heb hem in mijn leven totaal misschien vijfmaal ontmoet, maar aan de hand van deze twee merkwaardige tussenwerpsels denk ik af en toe even aan hem.

Zo is het ook met Elizabeth Haalebos-Völlmar, een vioolpedagoge die begin jaren vijftig in de Amsterdamse Milletstraat de hospita van mijn vader is geweest. ‘Helemaal niet vies’, hoorde ik haar - intussen hoogbejaard - later wel eens met een perfecte Griekse litotes zeggen, als zij een smakelijk toetje naar binnen zat te lepelen. Het is een uitdrukking geworden waarin zij onuitwisbaar in mijn herinnering voortleeft.

Beide mensen, inmiddels reeds jaren geleden overleden, wonen met hun stem in mij, omdat hun woorden in mijn bewustzijn zijn blijven hangen. Als ik er op een gegeven moment niet meer ben, dan zullen mijn kinderen zich deze indirecte, want door mij soms herhaalde citaten wellicht nog een tijdje herinneren, maar daarna is het afgelopen. Dan resteert de vraag of ikzelf woorden of uitspraken heb gebezigd die voor mij een plaats in de grote menselijke woordenschat verzekeren.

Maar, zo is de vraag, hoe pakt een mens dat dan aan, als hij het erop aanlegt om in bepaalde uitspraken of karakteristieke uitdrukkingen voort te leven? Niemand wil immers op zijn sterfbed het gevoel hebben dat zijn bestaan als anoniem of betekenisloos zal worden vergeten. Het antwoord daarop is dat het al een hele prestatie is om na je dood in kleine kring nog geciteerd en daarmee herinnerd te worden. Probeer dat eerst maar eens, en wel zo dat je nagelaten uitspraken enige waarde voor anderen vertegenwoordigen. Van daaruit is het misschien mogelijk dat je woorden in concentrische cirkels steeds wijdere betekenis zullen krijgen, al zul je daar zelf geen enkele weet meer van hebben. Maar als het lukt, als een bepaalde uitdrukking eenmaal opgepikt wordt, dan kan die een eeuwenlange carrière doormaken. Neem de uitroep ‘Eureka’, die uit de derde eeuw voor Christus dateert. Archimedes zou buitengewoon verbaasd zijn, als hij zou weten dat deze kreet meer dan tweeduizend jaar na hem nog steeds gebezigd wordt. Kennelijk heeft een enkel woord onder omstandigheden genoeg kracht om zo'n grote afstand in tijd en plaats te overbruggen.

[p. 928]

Dat laatste geldt ook voor woorden die helemaal niet aan een bepaalde persoon gebonden zijn. Bij Cioran las ik bijvoorbeeld onlangs: ‘Redouter l'échec, c'est redouter le ridicule, il n'y a rien de plus mesquin.’ Dat wil zeggen: ‘Bang zijn voor een mislukking, is bang zijn om uitgelachen te worden, niets is... plus mesquin.’ Tja... mesquin. Het Van Dale woordenboek Frans-Nederlands geeft: ‘kleingeestig, bekrompen.’ Die vertalingen zijn niet verkeerd, maar ‘mesquin’ is een woord met een zo rijke en lange geschiedenis, dat het daarmee nog lang geen recht gedaan wordt. Ook Marcel Proust had een zwak voor dit woord en gebruikt het op diverse plaatsen in À la recherche du temps perdu. Verder teruggaand in de tijd vind je het eveneens bij Zola, Hugo en Balzac. In ‘mesquin’ zit benauwd, smal, benepen, maar ook middelmatig, goedkoop, armoedig, zuinig. Eigenlijk alles wat wij associëren met het begrip ‘kleinburgerlijk’.

Die associatie met kleinburgerlijkheid voert ons precies naar de oorsprong van het woord. ‘Mesquin’ komt uit het Arabisch (meskin), en het woord gaat zelfs nog verder terug tot het Akkadisch, een protosemitische taal die werd gebruikt in het Mesopotamië van het tweede millennium voor het begin van onze jaartelling. In de beroemde Wetten van Hammurabi, opgesteld rond 1800 v.Chr. komt het woord voor als ‘muškenum’. Daar duidt het een sociale klasse aan, die zich tussen de paleiselite en de slaven in bevond. De tweederangsburgers dus, zou je kunnen zeggen. Dat woord ‘mesquin’, als aanduiding van een kleinburgerlijke mentaliteit, heeft dus vierduizend jaar lang in uiteenlopende talen zijn betekenis behouden, totdat Cioran het in zijn Cahiers gebruikte en het aldus voor de twintigste-eeuwse lezer weer verder in leven hield.

Het is niet ondenkbaar dat dit woord vanuit Noord-Afrika met de Moren mee het Iberisch schiereiland is binnengekomen, waarna het zich over Zuid-Europa heeft verspreid. Men vindt het precies zo en in dezelfde betekenissen in het Italiaans (meschino), Spaans (mezquino) en Portugees (mesquinho). In de loop van de zeventiende eeuw verspreidt het zich in Frankrijk. In het Nederlands bestaat er bij mijn weten geen versie van. De diaspora van een taal stokt soms op een even geheimzinnig manier als waarop hij ooit vanaf een bepaalde plek is begonnen.

Taal - de taal van een volk en de taal van een enkel mens - is als een paardebloem vol stervormige zaadjes. De tijd blaast er tegenaan. Daar vliegen de zaden als parachutisten door de lucht, meegenomen door de wind. Zo raken woorden verstrooid en worden weer door anderen in de mond genomen. Soms zie je zomaar een los zaadje zweven, waarvan je niet kunt zeggen waar het vandaan komt. Maar het is ooit

[p. 929]

ergens opgestegen en - wie weet - het zou hier wortel kunnen schieten.

In het Colosseum in Rome schijnen uitheemse planten en struiken voor te komen, waarvan men de aanwezigheid op die plaats alleen kan verklaren door te suggereren dat zij zijn ontsproten uit zaden, die tijdens het Romeinse keizerrijk vanuit Afrika en Klein-Azië in de pels van wilde dieren zijn meegevoerd. Duilijk?